ΟΙ ΣΤΕΝΑΓΜΟΙ ΤΟΥ ΙΩΣΗΦ, ΤΑ ΦΤΕΡΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΓΓΕΛΩΝ, ΤΟ “ΨΩΜΙΟΝ” ΤΗΣ ΜΠΟΥΚΙΑΣ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑ...

Πώς περιγράφουν ξένοι περιηγητές

την απίστευτη ποικιλία κειμηλίων και λειψάνων,

που εμπορευόταν ο κλήρος στο Βυζάντιο

     Σε ολόκληρο το Μεσαίωνα, η πρωταρχική σκέψη, που θερμαίνει τούς περισσότερους ταξιδιώτες κατά τις περιπλανήσεις τους, είναι τα εκκλησιαστικά κειμήλια και τα λείψανα των αγίων. Και η μεγαλύτερη φιλοδοξία τους: ν΄ αποκτήσουν κάποιο ιερό ενθύμιο από τούς ναούς και τα μοναστήρια τής Ανατολής. Τα κειμήλια προσφέρονται σε απίστευτη ποικιλία από τον κλήρο, που συναγωνίζεται σε φαντασία και εφευρετικότητα τούς πανούργους μοναχούς.

     Ο βυζαντινός κλήρος καπηλεύεται την πίστη και την ευλάβεια των ξένων προσκυνητών σκηνοθετώντας και χαλκεύοντας κατά χιλιάδες «αυθεντικά αντικείμενα».

     Στον Παρθενώνα, που έχει μετατραπεί σε ναό, έχει συγκεντρωθεί τόσος πλούτος «ιερών κειμηλίων και αγίων λειψάνων», που η δούκισσα τής Αθήνας θερμοπαρακαλούσε το 1379 τον αρχιεπίσκοπο Βελλεστέριο, να τής προμηθεύσει μερικά. Ιδού το σχετικό έγγραφο (βρίσκεται στο Ιστορικό και Εθνολογικό Μουσείο): «Σεβάσμιε πάτερ, έμαθα, ότι στο ναό τής Παναγίας των Αθηνών υπάρχουν πολλά λείψανα τής Παναγίας και άλλων αγίων. Παρακαλώ, λοιπόν, την υμετέρα πατρικότητα, να μού στείλετε από τα λείψανα αυτά και θα μού προσφέρετε μεγάλη εκδούλευση».

*     *     *

Ο γάλλος ευγενής Seigneur d΄ Anglure (1360-1412), που έφτασε το 1395 στη Ρόδο, καταγράφει στο οδοιπορικό του τα κειμήλια και τα λείψανα τού ναού τού αγίου Ιωάννου τού Βαπτιστή.      «Μάς έδειξαν πρώτα-πρώτα ένα μπρούτζινο σταυρό, που είναι ξακουστός, επειδή έγινε από τη λεκάνη, όπου ο Χριστός ένιψε τα πόδια των αποστόλων. Έπειτα, μάς έδειξαν το δεξί χέρι τού αγίου Βαρθολομαίου και ένα πλούσιο χρυσοΰφαντο σεντόνι, που ύφανε με τα χέρια της η αγία Ελένη κι ένα αγκάθι από τον στέφανο τού μαρτυρίου τού σωτήρος μας Ιησού Χρίστου, ασημωμένο. Αυτό το αγκάθι μπουμπουκιάζει μια φορά το χρόνο, το μεσημέρι τής Μεγάλης Παρασκευής. Εμείς το είδαμε κατά το γυρισμό μας από τη Ρόδο -ήταν μεσημέρι τής Μεγάλης Παρασκευής- να βγάζει βλαστάρι και άσπρα λουλουδάκια. Και πολλοί αξιόπιστοι άνθρωποι μάς διαβεβαίωσαν, ότι το αγκάθι, μια μέρα πρίν, ήταν κατάξερο και μαύρο». (Le saint voyage de Jerusalem du Seigneur d΄ Anglure publie par Francois Bonnardot et Auguste Longnon, Παρίσι, 1878).

 

     Γεμάτα τεμάχια πτωμάτων είναι ακόμα και στις μέρες μας τα μοναστήρια και οι εκκλησίες τής Ρωμιοσύνης. Ενδεικτικές φωτογραφίες: Αριστερά, από το ναό αγίου Νικολάου Δελφών. Δεξιά, από τη μονή Εσφιγμένου τού Αγίου Όρους, όπου μέσα σε 26 θήκες φυλλάσσονται κρανία, χέρια, πόδια κ.λπ. τεμάχια από πτώματα 56 αγίων.

     Το 1403 φτάνει στην Κωνσταντινούπολη ο απεσταλμένος τού Ερρίκου Γ΄ τής Καστίλλης στην Αυλή τού Ταμερλάνου, Glavijo. Οι βυζαντινοί, για να τιμήσουν τον ισπανό πρεσβευτή οργανώνουν επίδειξη των κειμηλίων, που αποτελούν τούς θησαυρούς των ναών τής Πόλης.

     Τα εφτασφράγιστα σεντούκια με τα ιερά αντικείμενα άνοιξαν ύστερα από ειδική τελετή με τρία κλειδιά, που κρατούσαν οι δυο κορυφές τής κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας, ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης και το τρίτο ο πρωτοπρεσβύτερος τού ναού.

     «Φτάνοντας στο ναό τού Ιωάννη τού Βαπτιστού, μαζί με το συνοδό μας, έναν αξιωματούχο τής Αυλής, είδαμε νά ΄χουν παραταχθεί οι ρασοφόροι μοναχοί και να μάς περιμένουν κρατώντας πυρσούς και λαμπάδες. Ψάλλοντας θρησκευτικούς ύμνους ανεβήκαμε στον πύργο τού ναού, όπου βρισκόταν η κρύπτη με τα άγια κειμήλια.

     »Πρώτα - πρώτα έβγαλαν οι μοναχοί ένα σεντούκι βαμμένο κόκκινο και το μετέφεραν κρατώντας το ψηλά με επισημότητα στην εκκλησία, ενώ συνεχίζονταν οι ψαλμωδίες. Εκεί το τοποθέτησαν επάνω σ΄ ένα τραπέζι σκεπασμένο με μεταξωτό ύφασμα.

     »Τό σεντούκι ήταν σφραγισμένο με άσπρο βουλοκέρι και το ασφάλιζαν δυο κλειδαριές με ασημένιους θηλυκωτούς σύρτες.

     »Ξεκλείδωσαν, άνοιξαν το σεντούκι κι έβγαλαν στην αρχή δυο ασημένιους δίσκους,  που τούς χρησιμοποίησαν για την εναπόθεση και την παρουσίαση των ιερών κειμηλίων.

»Πρώτα άνέσυραν ένα σάκκο από άσπρο δίμιτο, δεμένο ψηλά και σφραγισμένο με βουλοκέρι. Έσπασαν τη βούλα κι έβγαλαν από μέσα ένα μικρό, στρογγυλό, χρυσό κουτί. Μέσα στο κουτί ήταν το “ψωμίον”, που “ενέβαψε” ο Χριστός “εις το τρυβλίον” και έδωσε στον Ιούδα κατά το μυστικό δείπνο - σημάδι, ότι αυτός θα τον προδώσει. Ήταν πραγματικά το κομμάτι τής μπουκιάς, που ο Ιούδας δε μπόρεσε να καταπιεί. Το είχαν τυλίξει σ΄ ένα κομμάτι κόκκινο πανί και το είχαν σφραγίσει με δυο βουλές από κόκκινο βουλοκέρι. Αυτό το “ψωμίον” είχε τρία δάχτυλα πάχος.

     »Ύστερα, έβγαλαν από τον ίδιο σάκκο ένα άλλο χρυσό κουτί, μικρότερο όμως από το πρώτο. Είχε μέσα ένα κρυστάλλινο φιαλίδιο με αίμα τού Χριστού, που έτρεξε από το πλευρό του, όταν ο Λογγίνος τον κέντησε με τη λόγχη του.

     »Έβγαλαν έπειτα τρίτο χρυσό κουτί. Το καπάκι του είχε τρύπες, σα να έγιναν με αρίδι. Μέσα στο κουτί είδαμε θρόμβους αίματος. Όπως μάς είπαν, ήταν το αίμα, που έτρεξε από μια εικόνα τού εσταυρωμένου, όταν κάποιος εβραίος στη Βηρυτό τόλμησε να πληγώσει την εικόνα για να προσβάλει τον Κύριο.

     »Ύστερα έβγαλαν από τον ίδιο σάκκο άλλο ένα κρυστάλλινο φιαλίδιο με μικρή αλυσίδα στο βούλωμά του. Εκεί μέσα ήταν κάτι πορφυρά πανάκια με μερικές τρίχες από τα γένεια τού Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, απ΄ αυτές, που τού ξερρίζωσαν οι εβραίοι, όταν τον σταύρωσαν.

     »Έπειτα έβγαλαν μια πλατειά θήκη μ΄ ένα κομμάτι μαρμαρόπλακας. Πάνω σ΄ αυτή την πλάκα είχε αποτυπωθεί το σώμα τού Κυρίου, όταν τον κατέβασαν οι μαθητές από τον σταυρό.

»Από την ίδια θήκη έβγαλαν, επίσης, ένα κουτί δουλεμένο μ΄ ασήμι και μάλαμα, σφραγισμένο με έξη βουλές και κλειδωμένο. Η κλειδαριά έδενε πάνω σε έξη διπλούς, στρογγυλούς κρίκους, απ΄ όπου κρεμόταν το ασημένιο κλειδί. Άνοιξαν το κουτί κι έβγαλαν ένα δίσκο σκεπασμένο με χρυσή πλάκα, όπου είχε στερεωθεί η αιχμή τής λόγχης τού Λογγίνου, που κέντησε το πλευρό τού σωτήρος μας. Ήταν μια λεπίδα με υποδοχή στο πίσω μέρος για την εφαρμογή τής ξύλινης λαβής. Η λόγχη είχε μήκος μιας παλάμης και δύο δακτύλων. Στόν ίδιο δίσκο είχε προστεθεί κι ένα κομμάτι από ρόπαλο. Μ΄ αυτό χτύπησαν στο κεφάλι τον Κύριο, καθώς βρισκόταν μπροστά στον Πιλάτο. Επίσης και ένα κομμάτι από τον σπόγγο, που εμποτισμένος με χολή και όξος, είχε δοθεί στο Χριστό επί τού σταυρού.

     »Στο ίδιο κουτί υπήρχε και ο χιτώνας τού Ιησού, που επάνω του οι στρατιώτες “έβαλον κλήρον”. Ήταν διπλωμένος και σφραγισμένος με πολλές βούλες, για να μη μπορούν εκείνοι που έρχονται να το δουν, να κόψουν κανένα κομμάτι από το ιερό κειμήλιο, όπως έχει γίνει στο παρελθόν. Το ένα μανίκι τού χιτώνα είχε αφεθεί έξω από το διπλωμένο και σφραγισμένο τμήμα του. Ήταν δίμιτο πανί κόκκινο».

     Οδήγησαν ύστερα τον ισπανό πρεσβευτή στο μοναστήρι τού Παντοκράτορα. Εκεί είδε μιαν άλλη μαρμάρινη πλάκα, όπου είχε εναποτεθεί το σώμα τού Κυρίου μετά την αποκαθήλωση. «Πάνω στην πλάκα διακρίνονται τα πετρωμένα δάκρυα των μαθητών του».

Πρωινάδικο τής Ρωμιοσύνης διαφημίζει τα δώρα των μάγων, που διαθέτει η αγιορείτικη μονή τού αγίου Παύλου και περιφέρει τακτικά -με το αζημίωτο- σε διάφορες εκκλησίες ανά την επικράτεια και όχι μόνον.

     Στο Γαλατά, επίσκεψη μοναστηριών και επίδειξη νέων λειψάνων:

     «Στο Πέραν υπάρχουν δυο πλούσια και ομορφοχτισμένα μοναστήρια, τού αγίου Παύλου και τού αγίου Φραγκίσκου. Εκεί, μάς έδειξαν τα εξής άγια λείψανα: ένα κόκκαλο τής λεκάνης τής αγίας Αικατερίνης. Το μακρύ κόκκαλο τού χεριού τής Μαρίας τής Μαγδαληνής. Το δεξί χέρι τής αγίας Άννας. Λείπει όμως το μικρό δάχτυλο. Όπως λένε, το έκοψε ο αυτοκράτορας Μανουήλ, για να το προσθέσει στην ιδιωτική του συλλογή. Το μοναστήρι έχει καταθέσει αγωγή εναντίον του».

     Το 1435, τριάντα χρόνια μετά τον Glavijo, θα έχει την ευκαιρία να προσκυνήσει τα ιερά κειμήλια τού ναού τής αγίας Σοφίας ο Ισπανός ευγενής Pedro Tajur. (Andazas y viajes de Pedro Tajur por diversas partes del΄ mundo avidos (1435-1439), Miguel Ginesta, Μαδρίτη, 1874). Την ξενάγησή του είχε αναλάβει ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος. Αφηγείται ο ισπανός περιηγητής:

     «Μόλις τελείωσε η λειτουργία, ο αυτοκράτορας πρόσταξε να μού δείξουν τα άγια κειμήλια. Πήρε ο ίδιος το ένα κλειδί και ο πατριάρχης, που βρισκόταν εκεί, το άλλο. Το τρίτο κλειδί το κρατούσε ο πρωθιερέας τής αγίας Σοφίας.

»Οι παππάδες, ντυμένοι τα άμφιά τους, έβγαλαν με επισημότητα τα εξής ιερά κειμήλια:      »Τη λόγχη, που έπληξε την πλευρά τού Κυρίου, ένα εξαίσιο κειμήλιο.      »Το χιτώνα τού Χριστού (χωρίς ραφή). Πρέπει να ήταν άλλοτε βιολετής, γιατί τώρα έχει γίνει από την πολυκαιρία σκούρος.      »Ένα από τα καρφιά τού σταυρού και ο στύλος, όπου έδεσαν το Χριστό, για να τον μαστιγώσουν.      »Μού έδειξαν επίσης πολλά ατομικά αντικείμενα τής Παναγίας, τη σχάρα όπου έψησαν τον άγιο Λαυρέντιο και άλλα πάνσεπτα κειμήλια.»

 

Ο ηγούμενος και οι μοναχοί τής μονής Βατοπεδίου, ενώ έχουν βγάλει στη γύρα κουτί με τη ζώνη τής Παναγίας.

     Το 1432 ο Bertrandon de la Brocquiere, απεσταλμένος τού βασιλιά τής Γαλλίας, είδε τα κειμήλια τού ναού τής αγίας Σοφίας και των αγίων Αποστόλων. Ιδού η αφήγησή του (Voyages d΄ outremer des annees 1432 et 1433 par Bertrandon de la Brocquiere, conseiller et premier ecuyer tranchant de Philippe le Bon, Παρίσι, 1804):

     «Στην αγία Σοφία, μού έδειξαν τον έναν από τούς χιτώνες τού Χριστού, τη λόγχη, που τον εκέντησε και το καλάμι, που τού έβαλαν στο χέρι κατά τη διαπόμπευση. Επίσης, μού έδειξαν τη σχάρα, όπου ψήθηκε ο άγιος Λαυρέντιος και μια μεγάλη σκαλιστή πέτρα σε σχήμα κρήνης, όπου ο Αβραάμ ετάισε τούς τρεις αγγέλους, που είχαν εντολή να αφανίσουν τα Σόδομα και τα Γόμορα.

»Στο ναό τού Παντοκράτορα, μού έδειξαν την πέτρινη πολύχρωμη πλάκα, που ο Νικόδημος είχε πελεκήσει για τον τάφο του, αλλά τη χρησιμοποίησε για να εναποθέσει το σώμα τού Χριστού μετά την αποκαθήλωση. Η Παναγία έκλαιγε πάνω στο σώμα τού  Ιησού και τα δάκρυά της, που έπεφταν πάνω στην πλάκα, έχουν μείνει εκεί από τότε πετρωμένα.

     »Στο ναό των αγίων Αποστόλων, μού έδειξαν την κολώνα, όπου έδεσαν τον Ιησού Χριστό, για να τον μαστιγώσουν μπροστά στον Πιλάτο.»

     

    Το ευσεβές ρωμιοποίμνιο εκστασιάζεται, όταν οι ρασοφόροι τού επιδεικνύουν θαυματουργές εικόνες, ζώνες, κόκκαλα κ.λπ.. Ο εξουσιαστής με τον εξουσιαζόμενο αποτελούν δίπολο. Αν δεν υπήρχε ο ένας, δεν θα μπορούσε να υπάρχει κι ο άλλος. Αν δεν υπήρχε το αφελές ποίμνιο, δεν θα υπήρχαν οι ρασοφόροι και το αντίστροφο.

     Το 1455 έφθασε στη Ρόδο των Ιπποτών, που αντιμετώπιζε τρομακτική πίεση από τούς οθωμανούς, μια ομάδα γερμανών εθελοντών - νεοσταυροφόρων. Ανάμεσά τους και ο νεαρός Jorg von Ehingen, που υπηρετούσε στην Αυλή τού δούκα Αλβέρτου τής Αυστρίας, αδελφού τού Φρειδερίκου Γ΄. Ήταν 25 χρόνων ο Ehingen, όταν αντίκρυσε τα τείχη τής Ρόδου ύστερα από το αναγκαίο προσκύνημα στούς αγίους τόπους. Έμεινε έντεκα μήνες στο νησί. Στό ημερολόγιό του περιγράφει λεπτομερώς την περιήγησή του στην Παλαιστίνη. (Τhe diary of Jorg von Ehingen, translated and edited by Malcolm Letts, Λονδίνο, 1929). Στή Ρόδο ούτε είδε ούτε άκουσε τίποτα. Σημειώνει μονάχα: «Ο Μέγας Άρχων των Ιπποτών μ΄ ετίμησε με πολύτιμα δώρα. Μού χάρισε ακόμα μερικά άγια λείψανα, και το σπουδαιότερο, ένα αγκάθι από τον στέφανο τού μαρτυρίου τού Χριστού μας».

     Η αποχαύνωση τού ποιμνίου με ιερά ξύλα, ζώνες, καρφιά, πτώματα κ.τ.λ. δεν είναι αποκλειστικότητα τής Ανατολικής Εκκλησίας. Η Δυτική Εκκλησία ακολουθεί τις ίδιες ακριβώς πρακτικές• ναοί και μοναστήρια της είναι γεμάτα από τέτοιου είδους αντικείμενα, όπως για παράδειγμα την Ιερά Σινδόνη, ένα πανί, με το οποίο σκουπίστηκε ο Χριστός. Οι πιστοί βέβαια, καθόλου δεν πτοούνται από τις επιστημονικές αναλύσεις, που για τη συγκεκριμένη περίπτωση τής Ιεράς Σινδόνης απέδειξαν, ότι δεν είναι κατασκευασμένη τη ρωμαϊκή εποχή, αλλά το Μεσαίωνα.

     Στα παραπάνω αποσπάσματα από βίντεο, που προβλήθηκε από την ΕΤ3 τη Μεγάλη Παρασκευή, φαίνονται τα αποτελέσματα τής επιστημονικής εξέτασης με μηχανήματα και μεθόδους τής σύγχρονης τεχνολογίας ενός άλλου παρόμοιου ιερού αντικεμένου, που χαίρει επίσης μεγάλης εκτίμησης: Τής Ιεράς Λόγχης, τής λόγχης εκείνης δηλαδή, με την οποία ένας ρωμαίος τρύπησε τον Ιησού στο σταυρό. Παρ΄ ότι η Ιερά Λόγχη αποδείχθηκε, ότι επίσης δεν είναι τής ρωμαϊκής εποχής, αλλά 7-8 αιώνες μεταγενέστερη (τής εποχής τού Καρλομάγνου), εξακολουθεί να λατρεύεται στις δυτικές εκκλησίες μέχρι και σήμερα.

  O μοναχός Felix Faber, που ταξίδεψε το 1482 στους αγίους τόπους, κατέγραψε κατά την άφιξή του στη Ρόδο τα άγια λείψανα, που είδε στούς ναούς:

     «Ένα κομμάτι από το σταυρό τού Ιησού Χριστού, ένα από τα δηνάρια, που πήρε ο Ιούδας, δύο αγκάθια από τον στέφανο τού Κυρίου (το ένα ανθίζει κάθε Μεγάλη Παρασκευή), ένα σταυρό καμωμένο από τη λεκάνη, όπου ο Χριστός ένιψε τα πόδια των μαθητών, ύστερα από το μυστικό δείπνο και πολλά άλλα λείψανα, που είδα και άγγιξα». (Felix Faber: Evagatorium).

Είχαν τόσο αποθρασυνθεί οι καλόγεροι, που εμπορεύονταν τα ιερά κειμήλια και τόσο εφευρετικοί, ώστε τολμούσαν να προσφέρουν στούς αφελείς χριστιανούς για να προσκυνήσουν τούς... στεναγμούς τού Ιωσήφ, τα κέρατα τού Μωυσή και τα φτερά των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ. Καί φυσικά δεν δίσταζαν να πουλάνε αντί κολοσσιαίων ποσών ακόμα και «κειμήλια», που, υποτίθεται, πως είναι μοναδικά. Έτσι βρέθηκαν ύστερα από λίγους αιώνες στην Ιερουσαλήμ, στην Κωνσταντινούπολη, σε ναούς και μοναστήρια τής Ανατολής δεκάδες λόγχες, αμέτρητες χλαμύδες τού Χριστού, χιλιάδες καρφιά τού σταυρού και αγκάθια από τον «ακάνθινον στέφανον». Όσο για τα κομμάτια «τίμιου ξύλου» κυκλοφορούσαν τόσα, που αντιστοιχούσαν σε μυριάδες σταυρούς.      Κανένας προσκυνητής δεν γύριζε από την Ανατολή με άδεια χέρια. Η ευλάβεια συνδυαζόταν με την κερδοσκοπική προσδοκία. Τα κειμήλια μεταπουλιόνταν σε αστρονομικές τιμές στα ευρωπαϊκά μοναστήρια κι εκείνα με τη σειρά τους μεταβάλλονταν σε πακτωλό αργυρολογίας.      Κι όταν στο χρηματιστήριο των ιερών κειμηλίων εξαντλήθηκαν τα δάκρυα τής Παναγίας -είχαν κυκλοφορήσει στη χριστιανική οικουμένη τόννοι ολόκληροι- και τα φτερά των αγγέλων και τα γένεια τού Ιησού καί τα εργόχειρα τής Παναγίας, άρχισε το εμπόριο των αγίων λειψάνων, που προσφέρονταν σε απίστευτη ποικιλία.

     Η διαφήμιση για τις θαυματουργές δυνάμεις τους έδωσε νέα ώθηση στην ανίερη συναλλαγή. Επειδή οι τιμές έφθασαν σε αστρονομικά επίπεδα, οι ευσεβείς κυνηγοί των αγίων λειψάνων τα διαμέλιζαν κι ένας έπαιρνε την κάρα, άλλος τον κορμό κι άλλος τα χέρια και τα πόδια. Λείψανα λ.χ. τής αγίας Μαρίνας βρίσκονται σε πολλά ελληνικά μοναστήρια. Μόνο στο Άγιο Όρος φυλάσσονται μέλη τού λειψάνου τής αγίας στις μονές Μεγίστης Λαύρας, Ιβήρων, Διονυσίου, Κουτλουμουσίου, Ζωγράφου, Δοχειαρίου, Φιλόθεου, Ξενοφώντος καί στις σκήτες Ευαγγελισμού τής μονής Ξενοφώντος και Βογοδορίτσα τού ρωσικού μοναστηριού. (Χ. Γ. Πατρινέλη: Εκκλησιαστικαί ειδήσεις εκ τού ημερολογίου τού Marino Sannuto, Δελτ. Iστ. και Eθν. Eταιρ., 1965 και ιερομόναχου Γερασίμου: Προσκυνητάριον τού Αγίου Όρους Άθω, Καρυές, 1949).

Η αρχή τού βιασμού ενός νεαρού εγκεφάλου: Παιδί υποχρεώνεται από τούς ρωμιούς γονείς του να φιλήσει κρανίο πτώματος.

     Φυσικό ήταν, υστέρα από τον ευλαβικό αυτό ζήλο, να βρεθούν αφθονία λειψάνων του ίδιου αγίου. Σώζονται λ.χ. εικοσιέξη κάρες τού αγίου Ιουλιανού, δέκα τού Ιωάννου τού Βαπτιστού, έξη τού αγίου Ανδρέου και δέκα εφτά κεφαλές, τριάντα εφτά σώματα τού  αγίου Παγκρατίου, τρία ακέραια σώματα, έξη κάρες και αμέτρητα χέρια και πόδια τού αγίου Ιγνατίου, μ΄ όλο, που σύμφωνα με το συναξάρι του, έγινε βορά των θηρίων.

     Οι πανούργοι καλόγεροι εκμεταλλεύονταν τη λαϊκή αμάθεια.

Κυριάκος Σιμόπουλος