Η Οικονομία των Πιθήκων

Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό νοήμον ον του πλανήτη, ιδιότητα για την οποία είναι ιδιαίτερα περήφανος, σε σημείο που να θεωρεί ότι όλη η πλάση είναι κτήμα του -έδαφος, αέρας, ζώα, φυτά- και του προσφέρονται εκ θεού για ακραία εκμετάλλευση. 

Πράγματι, τα έργα της επιστήμης, της φιλοσοφίας και της τέχνης τα οποία έχει επιτύχει, αποδεικνύουν ότι το ανθρώπινο μυαλό στ’ αλήθεια περιέχει μεγαλόπνοη λογική και άπειρες ικανότητες.

Από την άλλη πλευρά, είναι φανερό από τα γεγονότα, ότι παρά το γεγονός πως οι άνθρωποι είμαστε ιδιαίτερα έξυπνοι ως είδος, μπορούμε επίσης να γίνουμε εξαιρετικά κουτοί όταν πρόκειται για κάποιες πτυχές της λήψης των αποφάσεών μας. 

Η πρόσφατη παγκόσμια οικονομική κρίση, σύμφωνα με τη Λόρι Σάντος, επικεφαλής του Comparative Cognition Laboratory (CapLab) του Yale, αποτελεί παράδειγμα της ανθρώπινης αδεξιότητας. “Παρακολουθούμε τα εργαλεία που με μοναδικό τρόπο κατασκευάσαμε, ώστε να εξάγουμε τους πόρους μας από το περιβάλλον, να σκάνε στα μούτρα μας. Παρακολουθήσαμε τις χρηματοπιστωτικές αγορές, που μοναδικά δημιουργήσαμε -αυτές οι αγορές που υποτίθεται ότι θα ήταν απρόσβλητες από την ανοησία- και τις είδαμε να καταρρέουν μπροστά στα μάτια μας”.

Το πιο ενδιαφέρον είναι πως ενώ φαίνεται πως σε πολλές περιπτώσεις και όχι μόνο στα οικονομικά μας, είμαστε επιρρεπείς σε λανθασμένες αποφάσεις, εντούτοις έχουμε την αδικαιολόγητη τάση να τα επαναλαμβάνουμε και να προσκολλόμαστε σ’ αυτά. 

Όπως μας λέει η ομιλήτρια: “Φαίνεται όμως ότι οι κοινωνικοί επιστήμονες πράγματι κατανοούν ότι οι περισσότεροι από εμάς, όταν βρεθούμε μέσα σε συγκεκριμένες καταστάσεις, θα κάνουμε πολύ συγκεκριμένα λάθη. Τα λάθη αυτά, είναι στην πραγματικότητα προβλέψιμα. Τα κάνουμε ξανά και ξανά. Δεν επηρεάζονται από τη σωρεία των σχετικών αποδείξεων. Όταν λαμβάνουμε αρνητικά αποτελέσματα εμείς και πάλι, την επόμενη φορά που αντιμετωπίζουμε την ίδια κατάσταση, τείνουμε να κάνουμε τα ίδια λάθη”.

Υπάρχουν δύο διαφορετικοί τρόποι να ερμηνεύσει κανείς τούτη την αλλόκοτη τάση για προσκόλληση στα ίδια λάθη. Ο ένας είναι πως... επειδή ακριβώς είμαστε ιδιαίτερα ευφυές είδος, καταφέρνουμε να δημιουργούμε τεχνητά περιβάλλοντα, όπως στην περίπτωση που εξετάζουμε το διεθνές χρηματοπιστωτικό-χρηματιστηριακό σύστημα, τα οποία εμπεριέχουν τόσο μεγάλο βαθμό περιπλοκότητας, ώστε τελικά να φεύγουν από τον έλεγχό μας. Εάν το πρόβλημά μας ήταν αυτό, θα ήταν τότε αρκετά ελπιδοφόρο, αφού θα σήμαινε ότι εύκολα θα λυνόταν το πρόβλημα των ανθρώπινων λαθών, ειδικά στα παγκόσμια συστήματα που έχουμε δομήσει. Το μόνο που θα είχαμε να κάνουμε είναι να σκεφτούμε ορθολογικά και να σχεδιάσουμε καλύτερα τα συστήματά μας.

Ο δεύτερος τρόπος θέασης της προέλευσης του ανθρώπινου λάθους, είναι ωστόσο διαφορετικός. Τι γίνεται εάν αυτά τα λάθη είναι έμφυτα στον άνθρωπο; Εάν είμαστε ελαττωματικά κατασκευασμένοι; Εάν τελικά οι αποφάσεις μας ορίζονται από τα κτηνώδη μας ένστικτα και όχι από τη λογική και τις εν γένει λειτουργίες του ανώτερου φλοιού μας; Σε τέτοια περίπτωση, ίσως θα έπρεπε απλά να παραδεχτούμε την σκληρή για την ανθρώπινη αλαζονεία αλήθεια και να σχεδιάσουμε τα συστήματά μας συμπεριλαμβάνοντας και τούτη την παραδοχή.

Η Λόρι Σάντος και οι συνεργάτες της στο Yale, προκειμένου να προσεγγίσουν το παραπάνω ερώτημα, επέλεξαν να χρησιμοποιήσουν ως μοντέλο μελέτης τους έναν πληθυσμό Καπουτσίνων πιθήκων, σύνηθες πειραματόζωο στη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αφού αποκόπηκαν από το ανθρώπινο εξελικτικό δέντρο πριν από μόλις 35 εκατομμύρια χρόνια.Θεωρήθηκε κατάλληλο ως μοντέλο για το συγκεκριμένο πείραμα, επειδή πρόκειται για “έναν πληθυσμό που είναι βασικά έξυπνος, μπορεί να παίρνει πλήθος αποφάσεων, όμως δεν έχει πρόσβαση σε κανένα από τα συστήματά μας, σε κανένα από εκείνα που μπορεί να μας μπερδεύουν -ούτε ανθρώπινη τεχνολογία, ούτε ανθρώπινη κουλτούρα, ούτε ακόμη και ανθρώπινη γλώσσα”. Το πείραμα ξεκίνησε περίπου την περίοδο του ξεσπάσματος της οικονομικής κρίσης με τη φούσκα των υποθηκών στις ΗΠΑ που αποτέλεσε κι έναυσμα της έρευνας.

Αρχικά δίδαξαν τις μαϊμούδες να χρησιμοποιούν χρήμα, δημιουργώντας έτσι και την πρώτη μονάδα μη ανθρώπινου χρηματος, τη μάρκα!! Τη χρησιμοποιούσαν για ν’ αγοράζουν τρόφιμα από τους ανθρώπους. Πράγματι, όπως δείχνει η ομιλήτρια σε σχετικά βιντεάκια που μπορείτε να δείτε παρακολουθώντας την ομιλία, οι μαϊμούδες γίνονται πολύ καλές στη χρήση του νομίσματος.

Το επόμενο βήμα ήταν η δημιουργία μιας αγοράς. Εκεί, οι μαϊμούδες προμηθεύονταν το χρήμα κι είχαν ν’ αντιμετωπίσουν δύο διαφορετικούς ανθρώπους πωλητές οι οποίοι συμπεριφέρονταν πάντοτε με τον ίδιο ο καθένας τρόπο αν και διαφορετικά μεταξύ τους. Έτσι, οι μαϊμούδες μάθαιναν να ξεχωρίζουν ποιος είναι αξιόπιστος, ποιος πουλάει πιο φτηνά κλπ. Επίσης, οι περισσότερες μαϊμούδες πράγματι επέλεγαν εκείνον που τους έδινε περισσότερα στην ίδια τιμή, όπως θα έκαναν και οι άνθρωποι στη θέση τους.  Ακόμη, προτιμούσαν εκείνον που πουλούσε καλύτερης ποιότητας τροφή.

Όταν άρχισαν και οι εκπτώσεις, οι μαϊμούδες έδωσαν προσοχή και σε αυτήν την παράμετρο. Η ομιλήτρια λέει χαρακτηριστικά: “Τις ενδιέφεραν πολύ οι μαϊμουδίσιες μάρκες τους. Το πιο εντυπωσιακό ήταν πως όταν συνεργαστήκαμε με οικονομολόγους ώστε να μελετήσουμε τα δεδομένα των μαϊμούδων που χρησιμοποιούσαν οικονομικά εργαλεία, στην ουσία ταυτίζονταν, όχι μόνο ποιοτικά, αλλά και ποσοτικά με αυτά που είδαμε τους ανθρώπους να κάνουν σε πραγματικές αγορές. Ταυτίζονταν τόσο πολύ ώστε όταν έβλεπες τα νούμερα των μαϊμούδων, δεν μπορούσες να ξεχωρίσεις εάν προέρχονταν από μαϊμού ή άνθρωπο στην ίδια αγορά“.

Οι μαϊμούδες δεν έδειξαν το παραμικρό σημάδι αποταμίευσης, αφού συμπεριφέρθηκαν όπως οι περισσότεροι σύγχρονοι πολίτες του καταναλωτικού πολιτισμού και ξόδευαν όλα τους τα χρήματα για την αγορά αγαθών. Αυθόρμητα εμφανίστηκε και το φαινόμενο της κλοπής. Οι μαϊμούδες έκλεβαν η μία από την άλλη και από τους ανθρώπους, σε κάθε δυνατή ευκαιρία.

Στη συνέχεια του πειράματος, μας λέει η ερευνήτρια, “είπαμε να δημιουργήσουμε στις μαϊμούδες τα ίδια προβλήματα στα οποία οι άνθρωποι τείνουν να κάνουν λάθη σε συγκεκριμένες οικονομικές προκλήσεις, ή συγκεκριμένους οικονομικούς πειραματισμούς”.

Εάν σε ανθρώπους χαρίσουμε 1000 δολάρια στον καθένα και μετά τους δώσουμε δύο επιλογές: 

α) αν ρισκάρουν κορώνα/γράμματα και κερδίσουν, θα πάρουν για παράδειγμα 2000 δολάρια ενώ εάν χάσουν δεν θα κερδίσουν τίποτε και θα παραμείνουν στα 1000. β) να μη ρισκάρουν καθόλου και να κερδίσουν με τη μία άλλα 500 δολάρια, συνολικά δηλαδή να φτάσουν στα 1500, έχει αποδειχτεί ότι η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων θα επιλέξει τη συντηρητική επιλογή 

β), πράγμα που φαίνεται απολύτως λογικό, αφού έχει κανείς σημαντικό κέρδος χωρίς κανένα ρίσκο.

Εάν όμως χαρίσουμε σε κάθε άνθρωπο 2000 δολάρια και οι επιλογές τροποποιηθούν ως εξής:  

α) αν κερδίσουν στο κορώνα/γράμματα θα παραμείνουν στα 2000 δολάρια, ενώ εάν χάσουν θα πέσουν στα 1000. 

β) αν δεν ρισκάρουν καθόλου, θα χάσουν μόνο 500 δολάρια και θα πέσουν στα 1500, σ’ αυτήν την περίπτωση η μεγάλη πλειοψηφία επιλέγει να ρισκάρει, προτιμώντας την επιλογή α). Τούτο δεν είναι και πολύ λογικό, αφού και σε αυτήν την περίπτωση η επιλογή ήταν είτε ρίσκο μεταξύ 1000 και 2000 ευρώ, είτε στα σίγουρα 1500! 

Η διαφορά στη συμπεριφορά δεν οφείλεται σε αντικειμενικούς παράγοντες αλλά στην εντύπωση που δημιουργεί η παρουσίαση του διλήμματος, στο εάν θα φανεί δηλαδή ότι έχουμε να κερδίσουμε ή να χάσουμε, ανεξάρτητα από το αν τελικά θα πάρουμε ακριβώς τα ίδια.

Στο σημείο αυτό η ομιλήτρια μας λέει: “Φαίνεται ότι αυτό είναι το αποτέλεσμα τουλάχιστον δύο διαφορετικών προκαταλήψεων, τις οποίες έχουμε στο ψυχολογικό επίπεδο.Η μία είναι ότι δυσκολευόμαστε πολύ να σκεφτούμε με απόλυτους όρους. Θα πρέπει να κάνετε αρκετή δουλειά για να καταλάβετε, ότι η μία επιλογή είναι χίλια ή δύο χιλιάδες, ενώ η άλλη είναι 1500. Αντίθετα, μας φαίνεται πολύ εύκολο να σκεφτούμε με σχετικούς όρους καθώς οι επιλογές αλλάζουν από καιρό σε καιρό. Σκεφτόμαστε είτε “Ω, θα κερδίσω περισσότερα” είτε “Ω, θα κερδίσω λιγότερα”. Αυτό είναι ωραίο και καλό, εκτός απ’ το ότι οι αλλαγές προς διάφορες κατευθύνσεις επηρεάζουν στ’ αλήθεια τη σκέψη μας ως προς το κατά πόσον οι επιλογές είναι καλές ή κακές. Αυτό οδηγεί στη δεύτερη προκατάληψη, την οποία οι οικονομολόγοι ονομάζουν αποστροφή προς την απώλεια“.

Την ίδια ακριβώς συμπεριφορά δείχνουν και οι πίθηκοι, όταν αντιμετωπίζοντας τους δύο ανθρώπινους πωλητές έρχονται μπροστά στο ίδιο δίλημμα. Τις λεπτομέρειες του πειράματος μπορείτε να δείτε παρακολουθώντας την ομιλία. Φαίνεται λοιπόν ότι η συμπεριφορά μας στο θέμα της λήψης οικονομικών αποφάσεων, δεν βασίζεται επ’ ουδενί σε αντικειμενικά κριτήρια, αλλά στις ενστικτώδεις μας ορμές, αφού συμπεριφερόμαστε με συνέπεια και κατ’ επανάληψη, ακριβώς όπως θα συμπεριφερόταν κι ένας πίθηκος στη θέση μας. Τούτο το γεγονός είναι τεράστιας σημασίας, αν σκεφτεί κανείς την υπέρμετρη ευφορεία ή τον πανικό που καταλαμβάνουν τους επενδυτές στα χρηματιστήρια, με αποτέλεσμα να καταρρέουν οικονομίες κρατών και ολόκληροι λαοί να χάνουν τα εισοδήματά τους, όπως στο διεθνές κραχ του 1929, στη φούσκα του ΧΑΑ ή στη σημερινή παγκόσμια οικονομική κρίση.

Η ερευνήτρια συμπληρώνει: “Αυτός ο τρόπος σκέψης καταλήγει σε πολλές κακές εκβάσεις στους ανθρώπους. Εκεί οφείλεται το ότι οι επενδυτές του χρηματιστηρίου, κρατούν για περισσότερο χρόνο μετοχές με απώλειες -επειδή τις αξιολογούν με σχετικούς όρους. Εκεί οφείλεται ότι οι άνθρωποι στην αγορά ακινήτων, αρνούντο να πουλήσουν τα σπίτια τους, επειδή δεν ήθελαν να πουλήσουν με χασούρα. Τι σημαίνουν λοιπόν όλα αυτά;

Αυτό που αποδείξαμε είναι ότι, κατ’ αρχάς, μπορούμε να δώσουμε στις μαϊμούδες χρήμα και να κάνουν παρόμοια με τους ανθρώπους πράγματα μ’ αυτό. Κάνουν κάποια από τα έξυπνα πράγματα που κάνουμε κι εμείς, μερικά από τα όχι και τόσο σωστά πράγματα που κάνουμε κι εμείς, όπως κλοπές και τα λοιπά. 

Όμως κάνουν επίσης τα ίδια παράλογα πράγματα που κάνουμε κι εμείς. Συστηματικά βλέπουν τα πράγματα λανθασμένα με τον ίδιο τρόπο που το κάνουμε κι εμείς. Αυτό που μάθαμε όμως, είναι ότι αυτές οι προκαταλήψεις μπορεί να είναι βαθύτερες. Στην πραγματικότητα μπορεί να οφείλονται στην ίδια τη φύση της εξελικτικής μας ιστορίας“. Φαίνεται λοιπόν πως οι οικονομικές μας στρατηγικές είναι τουλάχιστον 35 εκατομμυρίων ετών παλιές.

Ο καπιταλισμός και μάλιστα στη σύγχρονη νεοφιλελεύθερη μορφή του, διαφημίζεται ως ένα σύστημα στηριζόμενο στον ορθολογισμό και ως προϊόν κι απόδειξη της ανθρώπινης νοητικής ανωτερότητας. Αντίθετα με τον μύθο, η επιστήμη αποδεικνύει πλέον ότι πρόκειται στην πραγματικότητα για προϊόν των κατώτερων στρωμάτων του εγκεφάλου μας, με νοοτροπία καλλιεργημένη από τους πιθηκοειδείς προγόνους μας. 

Ίσως αυτό να εξηγεί την κτηνώδη μορφή κυριαρχίας κι εκμετάλλευσης την οποία έχει στις περισσότερες περιπτώσεις, όπως όλοι μας μπορούμε να πάρουμε πλέον μια γεύση στην Ελλάδα του IMF, του ESM και των χρηματιστηριακά παραφουσκωμένων χρεών.

Μήπως έτσι εξηγείται η παράλογη υπερεκμετάλλευση των πηγών του πλανήτη και η δαιμονιώδης καταστροφή του περιβάλλοντος, παρά το γεγονός ότι ο καθένας μπορεί να δει με βάση τη λογική, ότι κάτι τέτοιο μας οδηγεί σε συνθήκες καταστροφής;

otto-great-chaos.blogspot.gr