Δήλος, το Ιερό νησί

Κείμενo: Παναγιώτης Χατζηδάκης, Αρχαιολόγος

Η Δήλος, μολονότι ένα από τα μικρότερα νησιά του Αιγαίου (6,85 τετρ. χλμ.), ήταν στην αρχαιότητα το διασημότερο και το ιερότερο απ’ όλα τα νησιά επειδή, σύμφωνα με τον μύθο, εκεί γεννήθηκε ο Απόλλωνας-Ήλιος, θεός του ημερήσιου φωτός και η Άρτεμις-Σελήνη, θεά του νυχτερινού φωτός – δηλαδή εκεί γεννήθηκε το Φως, που για τους Έλληνες ήταν πάντα το πολυτιμότερο αγαθό.

Οι παλιότεροι κάτοικοι της Δήλου έκτισαν (γύρω στο 2.500 π.Χ.) τις ελλειψοειδείς καλύβες τους στην κορυφή του Κύνθου (113 μ. ύψος), από όπου, στις ταραγμένες και ανασφαλείς εκείνες εποχές, μπορούσαν εύκολα να εποπτεύουν και να ελέγχουν τη μικρή κοιλάδα και τη θάλασσα ολόγυρα. Οι Μυκηναίοι,

που ήλθαν γύρω στα τέλη του 15ου αιώνα π.Χ., έχοντας ήδη εδραιώσει την κυριαρχία τους στο Αιγαίο, αισθάνθηκαν αρκετά ασφαλείς ώστε να εγκατασταθούν στην μικρή κοιλάδα πλάι στη θάλασσα. Το Απολλώνιο Ιερό, εδραιωμένο ήδη από τους Ομηρικούς χρόνους, έφθασε στη μεγαλύτερη ακμή του στη διάρκεια των αρχαϊκών (7ος-6ος αι. π.Χ.) και κλασικών (5ος-4ος αι. π.Χ.) χρόνων. Έλληνες απ’ όλο τον τότε ελληνικό κόσμο συγκεντρώνονταν στο νησί για να λατρέψουν τον θεό του φωτός Απόλλωνα και την δίδυμη αδελφή του Άρτεμη, θεά της Σελήνης.

Η Νάξος και κατόπιν η Πάρος προσπάθησαν να επιβληθούν εκμεταλλευόμενες την αίγλη του Ιερού. Αλλά η πόλη που κυριάρχησε τελικά ήταν η μακρινή Αθήνα, αιτιολογώντας την παρουσία της με διάφορους μύθους. Την περίοδο της τυραννίας του Πεισίστρατου (540-528 π.Χ.) ή των γιών του οικοδομείται ο Πώρινος Ναός του Απόλλωνα στον οποίο στεγάζεται ένα υπερφυσικού μεγέθους άγαλμα του θεού.

Το 478 π.Χ., μετά το τέλος των Περσικών πολέμων, ιδρύθηκε η Δηλιακή Συμμαχία των Ελληνικών πόλεων με στόχο την αντιμετώπιση μελλοντικών απειλών. Έδρα τη συμμαχίας ήταν η Δήλος· εκεί φυλασσόταν το τεράστιο ποσό των εισφορών των συμμαχικών πόλεων και εκεί γίνονταν οι συναντήσεις των αντιπροσώπων. Πολύ σύντομα η Δηλιακή Συμμαχία εξελίσσεται σε Αθηναϊκή ηγεμονία και οι ξύμμαχοιγίνονται υπήκοοι των Αθηναίων. Τα χρήματα του κοινού ταμείου μεταφέρθηκαν το 454 π.Χ. στην Ακρόπολη των Αθηνών, δήθεν για λόγους ασφαλείας, στην πραγματικότητα όμως για να χρηματοδοτήσουν το φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλή.

Το 476 π.Χ. άρχισε να οικοδομείται ο δεύτερος ναός του Απόλλωνα, ο Μέγας Ναός, ή Ναός των Δηλίων. Η οικοδόμηση του διακόπηκε μετά την μεταφορά του ταμείου στην Αθήνα, συνεχίστηκε την περίοδο της Δηλιακής ανεξαρτησίας (314-166 π.Χ.), αλλά ποτέ δεν ολοκληρώθηκε.

Τον χειμώνα του 426/5 π.Χ. οι Αθηναίοι έκαναν την "κάθαρση" της Δήλου, δήθεν για λόγους ευσεβείας. Άνοιξαν όλους τους τάφους που υπήρχαν στο νησί και μετέφεραν τα οστά και τα κτερίσματα στη Ρήνεια, όπου τα έθαψαν σ’ ένα κοινό λάκκο. Παράλληλα αποφάσισαν να μην γεννιέται και να μην πεθαίνει κανείς πια στη Δήλο, αλλά να μεταφέρονται οι επίτοκοι και οι βαριά άρρωστοι στη Ρήνεια. Από τότε κανείς δεν γεννήθηκε, κανείς δεν πέθανε και κανείς δεν τάφηκε στο Ιερό νησί, οι δε Δήλιοι, όπως επεδίωκαν οι Αθηναίοι, έγιναν απάτριδες. Το 422 π.Χ. ολοκλήρωσαν την «κάθαρση» εξορίζοντας όλο τον ντόπιο πληθυσμό.

Αμέσως μετά την κάθαρση, παρά το γεγονός ότι ήταν σε εμπόλεμη κατάσταση, οι Αθηναίοι αρχίζουν, από τύψεις ή από φόβο, το εξαιρετικά δαπανηρό έργο της οικοδόμησης ενός ακόμη ναού του Απόλλωνα από λευκό πεντελικό μάρμαρο και καθιερώνουν τα Δήλια, γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα κάθε πέντε χρόνια.

Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το Αιγαίο συνταράσσεται για σαράντα σχεδόν χρόνια από τους πολέμους των φιλόδοξων στρατηγών που τον διαδέχτηκαν. Ο Αντίγονος και ο γιος του Δημήτριος ο Πολιορκητής ίδρυσαν το Κοινόν των Νησιωτών με θρησκευτικό κέντρο τη Δήλο, η οποία κηρύχτηκε ελεύθερη και ανεξάρτητη (314 – 166 π.Χ.).

Την εποχή της ανεξαρτησίας οι ηγεμόνες των ελληνιστικών κρατών συναγωνίζονται στην επιδεικτική οικοδόμηση λαμπρών κτηρίων στο ιερό νησί. Όλη η περιοχή του Ιερού ήταν γεμάτη με εκατοντάδες μαρμάρινα και χάλκινα αγάλματα, δαπανηρά αναθήματα πόλεων ή πλούσιων ιδιωτών, από τα οποία σώθηκαν μονάχα τα ενεπίγραφα βάθρα.

To Εμπορικό Κέντρο και η κοσμοπολίτικη Πόλη

Με την ήττα των Μακεδόνων από τους Ρωμαίους (Πύδνα, 168 π.Χ.) τελειώνει και η περίοδος της ανεξαρτησίας της Δήλου. Το 166 π.Χ. οι Ρωμαίοι την παραχωρούν ξανά στους Αθηναίους, οι οποίοι εξορίζουν και πάλι τους Δήλιους, και εγκαθιστούν στο νησί Αθηναίους εποίκους. Παράλληλα οι Ρωμαίοι, που ρυθμίζουν πλέον τις τύχες της Μεσογείου, ανακήρυξαν τη Δήλο ελεύθερο λιμάνι με στόχο να εξοντώσουν οικονομικά την αντίπαλο τους Ρόδο. Η απαλλαγή από τους φόρους, η ατέλεια, αλλά και η εξαιρετική γεωγραφική της θέση και η καταστροφή της Κορίνθου (146 π.Χ.), σημαντικότατου μέχρι τότε εμπορικού κέντρου, είχαν σαν αποτέλεσμα να συγκεντρωθεί εκεί όλο το διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Βορά και Νότου. Η ισχυρή Ρόδος καταστράφηκε οικονομικά, ενώ το μικρό νησί έγινε πολύ σύντομα το maximum emporium totius orbis terrarum (Festus), δηλαδή το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της οικουμένης.

Στις πολύβουες προκυμαίες πλοία απ’ όλη τη Μεσόγειο φόρτωναν και ξεφόρτωναν διαρκώς τόνους εμπορευμάτων και χιλιάδες σκλάβους.

Φυσικό επακόλουθο ήταν η απότομη αύξηση του πληθυσμού και μια έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Μέσα σε λίγες δεκαετίες δημιουργήθηκε μια Πόλη στις πλαγιές των έξι χαμηλών λόφων που περιβάλλουν την κοιλάδα του Ιερού. Αποτέλεσμα της γρήγορης αυτής ανάπτυξης ήταν η άναρχη οικοδόμηση, χωρίς πολεοδομικό σχέδιο, και χωρίς κανονικό ρυμοτομικό σύστημα, πράγμα που είναι περισσότερο φανερό στη "Συνοικία του Θεάτρου", την παλιότερη και την πιο ακριβή συνοικία της πόλης.

Σε σύγκριση με τις σύγχρονες της πόλεις η Δήλος δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μια μικρή, κακοκτισμένη και βρώμικη εμπορική πόλη. Το μόνο που την έκανε ξεχωριστή ήταν η ύπαρξη του αρχαίου ιερού και οι μύθοι της.

Καταστροφή και εγκατάλειψη

Ο πλούτος που συγκεντρώθηκε στο νησί και οι φιλικές σχέσεις των Δηλίων με τη Ρώμη ήταν η κύρια αιτία της καταστροφής της Δήλου. Το νησί καταστράφηκε και λεηλατήθηκε δυο φορές: το 88 π.Χ. από τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, που ήταν σε πόλεμο με τους Ρωμαίους, και το 69 π.Χ. από τους πειρατές του Αθηνόδωρου, συμμάχου του Μιθριδάτη.

Μετά την δεύτερη καταστροφή η πόλη σιγά-σιγά συρρικνώθηκε, εγκαταλείφθηκε και ξεχάστηκε. Ο απολογητής του χριστιανισμού Τερτυλλιανός αναφέρει με χαρακτηριστική χαιρεκακία τον μεταγενέστερο Σιβυλλικό χρησμό: "ακόμη και η Σάμος θα γίνει άμμος και η Δήλος άδηλος".

Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες υπάρχει ακόμη μια σημαντική χριστιανική κοινότητα στο νησί, όπως μαρτυρούν τα λείψανα επτά παλαιοχριστιανικών βασιλικών και το γεγονός ότι η Δήλος αναφέρεται ως έδρα επισκόπου. Μετά τον 7ο μ.Χ. αι. όμως φαίνεται πως ερημώνεται εντελώς και γίνεται για πολλούς αιώνες καταφύγιο πειρατών.

Οι ανασκαφές

Οι ανασκαφές, που άρχισαν το 1872 και συνεχίζονται ακόμη, έχουν αποκαλύψει το Ιερό και ένα μεγάλο μέρος της κοσμοπολίτικης ελληνιστικής πόλης.

Τα ευρήματα φυλάσσονται στο Μουσείο Δήλου και περιλαμβάνουν (ολόκληρα ή τμήματα) περίπου 30.000 αγγεία, ειδώλια, μικροαντικείμενα, 8.000 γλυπτά, 3.000 επιγραφές. Το μεγαλύτερο μέρος των γλυπτών και ένα μικρό μέρος των αγγείων και των μικροαντικειμένων εκτίθενται στις έντεκα αίθουσες του Μουσείου Δήλου.

Από το 1990 ολόκληρo το νησί έχει χαρακτηριστεί Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά και προστατεύεται από την UNESCO. Τα τελευταία χρόνια γίνεται ένα τεράστιο έργο συντήρησης και στερέωσης των μνημείων που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ελληνικό Κράτος.

Δήλος

Δήλος - Αρχαιολογικό μουσείο

Το αρχαιολογικό Μουσείο της Δήλου είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά μουσεία της Ελλάδας. Στο μουσείο έχουν συγκεντρωθεί τα πλούσια ευρύματα από τις ανασκαφές που διενεργούνται από την Γαλλική αρχαιολογική σχολή πάνω από έναν αιώνα. Τα εκθέματα είναι σπάνιας ομορφίας και αρχαιολογικής αξίας. Γλυπτά, αγγεία, επιγραφές, μωσαϊκά.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η πλούσια συλλογή του μουσείου σε γλυπτά από την πρώιμη αρχαική περίοδο μέχρι τα ρωμαικά χρόνια. Έχουν σωθεί στον αρχαιολογικό χώρου τις Δήλου και πολλές βάσεις από χάλκινα αγάλματα που δυστυχώς δεν άντεξαν τη φθορά του χρόνου.

Το μουσείο διαθέτει 9 αίθουσες, όπου τα εκθέματα είναι τοποθετημένα χρονολογικά και θεματολογικά.

Η Δήλος και η Ρήνεια τελούν υπό την προστασία του Υπουργείου Πολιτισμού και απαγορεύονται ο ελλιμενισμός σκαφών και η διανυκτέρευση ατόμων χωρίς ειδική άδεια.

 

ΓΕΝΙΚΑ-ΙΣΤΟΡΙΑ:

 

Η Δήλος βρίσκεται στην καρδιά των Κυκλάδων, μεταξύ της Μυκόνου, της Τήνου και της Σύρου και αποτελεί ένα στενό κομμάτι γης από σχιστόλιθο, που προβάλλει γυμνό από χώμα στην επιφάνεια του αρχιπελάγους. Είναι ένας χαμηλός γεωλογικός σχηματισμός με το υψηλότερο τμήμα του να διαμορφώνεται από το όρος Κύνθος, στο μέσο περίπου του νησιού και μόλις 112 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Στο ταπεινό αυτό νησί κατά τη μυθολογία πρωτοήρθε στον κόσμο ο Απόλλων, ο θεός του φωτός, ο μέγιστος θεός των Ελλήνων. Εδώ κατέφυγε η Λητώ κυνηγημένη από τη ζηλόφθονη Ήρα, για να φέρει στο φως το γιο του Δία, τον πιο όμορφο από τους αθανάτους. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η ως τότε «άδηλος» Αστερία, όπως ονομαζόταν πριν το νησί, επέπλεε στη θάλασσα. Με τη γέννηση του θεού, η «άδηλος» έγινε Δήλος δηλ. φανερή και πλημμύρισε φως και άνθη και κατά το θρύλο δέθηκε στο βυθό με αδαμάντινες αλυσίδες. 
Η Δήλος κατοικείται ήδη από το 2.500 π.Χ. Τους πρώτους κατοίκους, τους Κάρες θα διαδεχτούν οι Μυκηναίοι και από το 1100 π.Χ., οι Ίωνες. Γύρω στο 700 π.Χ. όταν γράφεται ομηρικός ύμνος στον Απόλλωνα, η Δήλος είναι ήδη ένα ονομαστό ιερό κέντρο των Ιώνων, όπου γίνεται η μεγάλη σύνοδός τους, με πανελλήνιες εκδηλώσεις λατρείας, γιορτές και θυσίες για το θεό. Τον ίδιο καιρό οι ιωνικές πόλεις ερίζουν για την κυριαρχία της και ανταγωνίζονται μεταξύ τους με βαρύτιμα αναθήματα. Πρώτοι οι Νάξιοι θα γεμίσουν το νησί με αφιερώματα. Τα τμήματα των υπερφυσικών κούρων τους, που αποτελούν εικόνες του θεού του φωτός βρίσκονται ακόμα στο νησί. Έναν αιώνα μετά θα ακολουθήσουν οι Πάριοι και οι Σάμιοι, ενώ ένα μεγάλο πρόγραμμα οικοδόμησης του νησιού είχε αρχίσει και ο Πεισίστρατος, ο τύραννος των Αθηνών. 
Οι Πέρσες εισβολείς θα σεβαστούν την ιερότητα του νησιού, που μετά τα Μηδικά θα έρθει στη σφαίρα επιρροής των Αθηναίων. Εκεί θα ιδρυθεί και η πρώτη Αθηναϊκή Συμμαχία, το 478 π.Χ., που σκοπό έχει την προστασία των ιωνικών πόλεων από κάθε επιβουλή. 

Το ταμείο της συμμαχίας, που δέχεται τακτικές εισφορές από όλες τις πόλεις-μέλη, θα εγκατασταθεί στο ιερό του Απόλλωνα, το αδιαφιλονίκητο τέμενος που όλοι σέβονταν. 
Τον 3ο  αιώνα η αθηναϊκή επιρροή θα εξασθενήσει και η Δήλος θα περάσει στη σφαίρα επιρροής των Μακεδόνων. Με πρωτοβουλία του Αντιγόνου ιδρύεται το 314 π.Χ. το «Κοινό των Νησιωτών» με έδρα τη Δήλο. Από τα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ., το ιερό νησί του Απόλλωνα γίνεται και σημαντικό εμπορικό κέντρο, με την εγκατάσταση πλουσίων επιχειρηματιών και τραπεζιτών. Από το 168 π.Χ. η Δήλος, όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα, βαθμιαία θα περάσει στον έλεγχο της Ρωμης. Το νησί κυρύσσεται ελεύθερο λιμάνι (δηλ. λιμάνι χωρίς δασμούς), με αποτέλεσμα να μετοικήσουν εκεί πλούσιοι Ρωμαίοι έμποροι και πλοιοκτήτες. Κατά την περίοδο που θα ακολουθήσει, η Δήλος δεν είναι απλά ένα θρησκευτικό κέντρο. Θα καταστεί ένα πολύβουο κοσμοπολίτικο νησί, με ιδιαίτερα ανθηρή οικονομία. 

Μεταξύ των είκοσι χιλιάδων κατοίκων του μπορούσε κανείς να δει, Ρωμαίους, Αιγύπτιους, Σύριους Φοίνικες και Εβραίους, όλους μόνιμα εγκατεστημένους εκεί. Η περίοδος της απαράμιλλης αυτής οικονομικής ακμής θα διαρκέσει κάτι λιγότερο από έναν αιώνα. 
Το 88 π.Χ. το νησί καταστρέφεται από το Μιθριδάτη τον Ευπάτορα βασιλιά του Πόντου, που θέλησε με αυτόν τον τρόπο να πλήξει τη δύναμη και το γόητρο της επικυρίαρχης Ρώμης. Έως τότε κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο μεταξύ των Ελλήνων, για τον ιερό τόπο του Απόλλωνα. Οι Ρωμαίοι μετά την καταστροφή κατανοούν ότι η ιερότητα του νησιού δεν αρκεί για να σταματήσει τις επιβουλές και περιτειχίζουν το κυριότερο τμήμα της πόλης. Το νησί όμως έχει απωλέσει οριστικά τον ιερό του χαρακτήρα, παρά τις προσπάθειες του αυτοκράτορα Αδριανού να αναβιώσει την ιερή ατμόσφαιρα και το δέος των εορταστικών εκδηλώσεων. 
 

Η περίοδος της παρακμής χαρακτηρίζεται από το γεγονός, ότι οι Αθηναίοι θα θελήσουν να πουλήσουν το νησί, δεν θα βρεθεί όμως αγοραστής. Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ο οικισμός του νησιού συρρικνώνεται και η Δήλος θα γίνει ξανά «άδηλος». Ότι απέμεινε από την παλαιά δόξα λεηλατείται σε μία σειρά αλλεπάλληλων καταστροφών: το 727 μ.Χ. από τον εικονομάχο αυτοκράτορα του Βυζαντίου Λέοντα τον Ίσαυρο, το 769 μ.Χ. από τους Σλάβους και το 821μ.Χ. από τους Σαρακηνούς. Η Δήλος δεν είναι πια παρά ένας απέραντος ερειπιώνας. Καθ’ όλο το Μεσαίωνα θα υπηρετήσει τα γύρω νησιά αποκλειστικά ως τόπος προσπορισμού οικοδομικού υλικού, ενώ θα μετατραπεί σε μία τεράστια ασβεστοκάμινο, όπου μαρμάρινα μνημεία και γλυπτά λιώνουν για την παραγωγή ασβέστη. 
Η Δήλος θα ξαναβγεί από την αφάνεια μόλις τον 19ο αιώνα, όταν οι αρχαιόφιλοι θα αρχίσουν όλο και πιο συχνά να επισκέπτονται το νησί. Οι ανασκαφές θα αρχίσουν το 1873 από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Συνεχίζονται ακατάπαυστα μέχρι σήμερα έχοντας αποκαλύψει έναν αχανή αρχαιολογικό χώρο, έναν πραγματικό παράδεισο για όποιον θέλει να μελετήσει τη θρησκευτική και αστική ζωή των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων.

Η αποβίβαση γίνεται σήμερα στη θέση του αρχαίου λιμανιού, στη δυτική πλευρά του νησιού. Μπροστά από την αποβάθρα βρίσκεται η πλατεία των Ερμαϊστών ή Κομπεταλιαστών (ένωση Ρωμαίων απελεύθερων και δούλων), μία ανοικτή πλακοστρωμένη πλατεία με βωμούς ναϊσκους και καταστήματα, όπου ήταν εγκατεστημένες οι συντεχνίες των Ιταλών εμπόρων. Από εκεί ο αρχαίος δρόμος περνάει δίπλα από δύο στοές, η μία του Μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου Ε και η άλλη των βασιλέων της Περγάμου. Ήταν εμπορικές στοές με καταστήματα, ενώ στη στοά του Φιλίππου εγκαθίσταται από το 166 π.Χ. η έδρα των επιμελητών του εμπορίου. Πίσω από τη νότια στοά υπήρχε η «Αγορά των Δηλίων», μία τεράγωνη πλατεία. Η Ιερά Οδός μεταξύ των δύο στοών μας φέρνει στο ιερό του Απόλλωνα. 
Η πρόσβαση γινόταν μέσα από ένα μνημειακό πρόπυλο. Θα πρέπει να φανταστούμε το τέμενος του θεού αρχικά ως έναν ανοικτό χώρο που με την πάροδο των αιώνων γέμισε με κτίσματα ναούς και στοές. Ο «οίκος των Ναξίων» είναι το πρώτο κτίσμα που συναντάμε στο αριστερό μας χέρι και ένα από τα παλαιότερα της Ιωνικής Περιόδου του Ιερού. Υπήρχε εκεί ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ. Μερικά μέτρα βορειότερα φτάνουμε στους τρεις ναούς του Απόλλωνα, με τον αρχαιότερο να χρονολογείται στον 6ο αιώνα π.Χ. Ο νότιος ναός, γνωστός ως «ναός των Δηλίων» ήταν και ο κυρίαρχος ναός του ιερού και ο επίσημος ναός της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Παρότι το κτίσμα άρχισε το 478 π.Χ., οι εργασίες σταμάτησαν δύο δεκαετίες αργότερα, όταν το συμμαχικό ταμείο μεταφέρθηκε στην Αθήνα. Ο ναός αυτός δεν θα ολοκληρωθεί παρά έναν αιώνα αργότερα. 
Στη βόρεια πλευρά των ναών, πέντε ναϊσκόμορφα κτίσματα αποτελούσαν τους λεγόμενους «θησαυρούς», όπου η κάθε πόλη εξέθετε  τα αφιερώματά της. Γνωρίζουμε ότι ο ένας από αυτούς ανήκε στους κατοίκους της Καρύστου και ένας δεύτερος σε αυτούς της Κέας. 
Τα δημόσια διοικητικά κτίρια της πόλης δεν θα μπορούσαν να βρίσκονται μακριά από τους ναούς. Ανατολικά των ναών έχουν ανασκαφεί δύο ανεξάρτητα κτίρια που έχουν ερμηνευτεί ως «βουλευτήριο» και «πρυττανείο», ενώ πίσω ακριβώς από αυτά βρίσκεται το «μνημείο των Ταύρων». Πρόκειται για ένα επίμηκες, εξαιρετικά ιδιόμορφο κτίσμα με το μήκος του να φτάνει τα 68 μέτρα. Ανεγέρθηκε γύρω στο 300 π.Χ. για να στεγάσει, όπως πιστεύεται, μία πολεμική τριήρη που αφιέρωσε στο ιερό πιθανότατα ο βασιλιάς της Μακεδονίας, Δημήτριος Πολιορκητής μετά από κάποια ναυτική του νίκη. Η βόρεια πλευρά του ιερού πλαισιωνόταν από την τεράστια στοά του μακεδόνα βασιλιά Αντιγόνου Γονατά μήκους 120 μέτρων. 

Αντίθετα με τις κοινές στοές, η στοά του Αντιγόνου δεν είχε εμπορικό χαρακτήρα. Αποτελούσε η ίδια ένα ανάθημα στο πανελλήνιο ιερό και στέγαζε τα αφιερώματα της μακεδονικής δυναστείας. Έξω από τον περίβολο του ιερού, στο ανατολικό πέρας της στοάς  βρίσκεται το Στοιβάδειο, χώρος λατρείας του θεού Διονύσου, με τους υπερφυσικού μεγέθους φαλλούς στημένους πάνω σε πεσσούς. 
Στοές πλαισίωναν και το δυτικό τμήμα του ιερού χώρου. Δίπλα στη στοά του Φιλίππου, που οδηγούσε στα προπύλαια, υπήρχε η «Στοά των Ναξίων», κτισμένη ουσιαστικά πάνω στην προκυμαία με σχήμα Γ. Τα θεμέλια του τετράγωνου κτιρίου λίγο βορειότερα ανήκουν στον «Κερατώνα», το κτίριο μέσα στο οποίο υπήρχε ο βωμός σε σχήμα κεράτων, γύρω από τον οποίο χόρεψε κατά την παράδοση ο Θησέας επιστρέφοντας από την Κρήτη. Το βορειοδυτικό τμήμα της αγοράς ήταν αφιερωμένο στην Άρτεμη, την αδελφή του Απόλλωνα και τη Δήμητρα, ενώ περιλάμβανε και ένα δημόσιο κτίσμα για τις συνελεύσεις της εκκλησίας του Δήμου.

Εξερχόμενος ο επισκέπτης από την βορεοδυτική γωνία του ιερού, θα βρεθεί στην επωνομαζόμενη «Αγορά του Θεοφράστου», επιμελητή των Αθηναίων στην Δήλο, που το 125 πΧ. διαμόρφωσε αυτή την έκταση που σήμερα συνήθως καλύπτεται από νερά. Απέναντί του ακριβώς βρίσκεται το μικρό ιερό του Ποσειδώνα Ναυκλαρίου και πίσω του η ευμεγέθης «Υπόστυλη Αίθουσα» οικοδόμημα άγνωστης χρήσης που ενδεχομένως σχετιζόταν με το εμπόριο σιτηρών. Ακολουθώντας την υπάρχουσα διαδρομή ο επισκέπτης περνάει από το ιερό του Δωδεκαθέου, αφιερωμένου στους 12 θεούς και φτάνει στο «μνημείο του Γρανίτη», όπως επικράτησε να λέγεται, ενός εντυπωσιακού συγκροτήματος του 2ου αιώνα π.Χ., κατασκευασμένου από γρανίτη που  κατά πάσα πιθανότητα στέγαζε μία λέσχη θρησκευτικών συλλόγων. 

Αμέσως δυτικά βρίσκεται το Λητώο, ιερό αφιερωμένο στη μητέρα του Απόλλωνα και της Άρτεμης Λητώ και πίσω του η Αγορά των Ιταλών, πλαισιωμένη από στοές και χρονολογούμενη στον 2ο αιώνα π.Χ., όταν οι Ρωμαίοι επιχειρηματίες είχαν αρχίσει να κατακλύζουν το νησί μετατρέποντάς το σε διεθνή εμπορικό κόμβο. 
Μεταξύ της Αγοράς των Ιταλών και του Μνημείου από Γρανίτη, εκτείνεται προς τα βόρεια, ο πλέον γνωστός δρόμος της Δήλου, ο «δρόμος των Λεόντων» από τα ολόγλυφα μαρμάρινα λιοντάρια που τον πλαισίωναν. Αποτελούσαν αφιερώματα των κατοίκων της Νάξου (που φημιζόταν για το αστραφτερό της μάρμαρο) στο τέλος του 7ου αιώνα π.Χ. 

Σήμερα σώζονται μόλις πέντε από αυτά, ο αρχικός τους αριθμός όμως ίσως υπερέβαινε τα δέκα. Έχουν υποστεί εκτεταμένες φθορές από την αιολική διάβρωση, που με την πάροδο των χρόνων επέφερε εντυπωσιακή μείωση του όγκου τους. Ένα έκτο λιοντάρι από αυτή τη θέση έχει αποσπαστεί από τους Ενετούς και στολίζει μέχρι σήμερα το ναύσταθμο της Βενετίας. 
Στο βάθος αριστερά του δρόμου βρίσκεται ένα μεγάλο οικοδομικό συγκρότημα με αναστηλωμένο σήμερα ιερό που ανήκει στο Κοινό των Ποσειδωνιαστών της Βηρυτού, κτισμένο από τους πλοιοκτήτες και εμπόρους που κατάγονταν από τη Βηρυτό. 

Πίσω από το ιερό έχει ανασκαφεί μία εκτεταμένη συνοικία με ιδιωτικές οικίες. Προχωρώντας ευθεία την «Οδό των Λεόντων», στο δεξί μας χέρι ο χώρος καταλαμβανόταν από την Ιερή Λίμνη, που κατά την παράδοση είδε το φως ο Απόλλωνας, σήμερα για λόγους υγειινής είναι αποξηραμένη. Ο δρόμος καταλήγει στις αθλητικές εγκαταστάσεις του ιερού νησιού, όπου υπήρχαν δύο παλαίστρες και ανατολικότερα ιππόδρομος και στάδιο. 
Το στάδιο βρίσκεται σε κάποια απόσταση από το ιερό και το λιμάνι και διέθετε την δική του συνοικία, ένα γυμνάσιο και ένα ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα Αρχηγέτη, το μυθικό οικιστή και πρώτο βασιλιά της Δήλου. 
Οι πλουσιότερες ωστόσο συνοικίες της Δήλου κατελάμβαναν το χώρο νότια του ιερού και του λιμανιού. Εδώ βρισκόταν και η σημαντικότερη συνοικία του νησιού, η «συνοικία του θεάτρου», διαμορφωμένη σε άτακτες νησίδες και με τα σπίτια να διαμορφώνονται γύρω από ανοικτές αυλές. Σε κάποια από αυτά σώθηκαν εκπληκτικής ομορφιάς περίτεχνα ψηφιδωτά από τα οποία έλαβαν τα σπίτια τα ονόματά τους. 

Εδώ βρίσκεται το περίφημο «Σπίτι του Διονύσου» και το «Σπίτι της Τρίαινας», καθώς και το «Σπίτι του Διοσκουρίδη και της Κλεοπάτρας» με τα αγάλματα των ιδιοκτητών, όρθια στην είσοδο, να υποδέχονται τον επισκέπτη. Περνώντας μέσα από τον κεντρικό δρόμο της συνοικίας καταφτάνουμε στο θέατρο, στην πλαγιά του λόφου. Εδώ κατέφευγαν οι καλλιεργημένοι κάτοικοι του νησιού για στιγμές πνευματικής θαλπωρής παρακολουθώντας τα ήδη κλασικά έργα των μεγάλων τραγικών, καθώς και οι λιγότερο καλλιεργημένοι για να διασκεδάσουν με τις σύγχρονες κωμωδίες του Μενάνδρου.  
Ένα μονοπάτι οδηγεί τον επισκέπτη από το θέατρο προς τις παρυφές του όρους Κύνθου. 

Εδώ βρίσκονται ίσως τα δύο πλουσιότερα σπίτια του νησιού, το «Σπίτι των Προσωπείων» με περίφημα ψηφιδωτά, που μάλλον ανήκε σε κάποιον θεατρικό επιχειρηματία και το «Σπίτι των Δελφινιών» που πιθανότατα ανήκε σε έναν εύπορο έμπορο-πλοιοκτήτη. 
Στην περιοχή που εκτείνεται από τις παρυφές του όρους Κύνθος μέχρι και την κορυφή του, βρίσκονταν τα ιερά των μη ελληνικών θεοτήτων, που μας θυμίζουν ότι η Δήλος από τον 3ο αιώνα π.Χ. και έπειτα, υπήρξε ένα εξαιρετικά κοσμοπολίτικο νησί, όπου οι ξένες θεότητες μπορούσαν να βρουν τη θέση τους δίπλα στις πατροπαράδοτες αρχέγονες λατρείες. 

Εδώ θα συναντήσουμε τα ιερά των θεών της Ασκαλώνας, το ιερό του Σάραπη, το ιερό της Ίσιδος (με το ναό της αναστηλωμένο),  καθώς και τα ιερά του Αταργάτιδος και Άδαδος, θεοτήτων από τη Συρία. Δίπλα στις ξένες αυτές θεότητες απαντούνται και τα μικρότερα ιερά των ελληνικών θεοτήτων: το ιερό της Αρτέμιδος Λοχείας, προστάτιδος των τοκετών, του Διός Κυνθίου και της Αθηνάς Κυνθίας, της Ήρας, της Αγαθής Τύχης και των Καβείρων. Ξένοι και ντόπιοι θεοί  λατρεύονται δίπλα-δίπλα σε ένα κλίμα αξιοζήλευτης θρησκευτικής ανοχής. 
 

Ο περίπατος των ερευνημένων περιοχών της Δήλου σταματάει συνήθως εδώ. Η περιήγηση επιβάλλεται να ολοκληρωθεί με την επίσκεψη στο Μουσείο της Δήλου. Μόνο οι τρεις από τις επτά αίθουσες είναι ανοικτές στο κοινό, καθώς οι αυξημένες ανάγκες μετέτρεψαν τις υπόλοιπες σε αποθήκες. Στην κεντρική αίθουσα βρίσκεται η έκθεση αρχαϊκής γλυπτικής, που περιλαμβάνει κυρίως κούρους, που αποτελούσαν τα κατεξοχήν αναθήματα της Αρχαϊκής Περιόδου στο ιερό. 

Από την ίδια εποχή εκτίθεται η ενεπίγραφη «βάση του Ευθυκρατίδη», μία σφίγγα, έργο παριανών γλυπτών του 6ου αιώνα και τέλος αγάλματα των θεών της Ύστερης Αρχαϊκής Περιόδου. Στη βόρεια αίθουσα εκτίθενται τα γλυπτά της Κλασσικής Περιόδου, με το σύμπλεγμα του Βορέα που αρπάζει την Ωρείθυια, αυστηρορυθμικά αγάλματα αθλητών και μαρμάρινους λέοντες. Τέλος στην τρίτη νότια αίθουσα εκτίθενται ευρήματα κεραμικής, μικροπλαστικής και μικροτεχνίας που καλύπτουν μία χρονική περίοδο από την Πρωτοκυκλαδική Εποχή μέχρι τους Ύστερους Ρωμαϊκούς Χρόνους. 

Κάθε συνοπτική περιήγηση ενός αρχαιολογικού χώρου ή Μουσείου, όσο εμπεριστατωμένη και αν είναι, αδυνατεί να καλύψει τα συναισθήματα που δημιουργεί η φυσική μας παρουσία σ’ αυτόν. Ειδικά η Δήλος δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Οι τρεις ώρες που συνήθως διαρκούν οι οργανωμένες ξεναγήσεις των τουριστικών πλοιαρίων, αρκούν μονάχα για ένα γρήγορο πέρασμα από τις διάφορες συνοικίες. 

Για όποιον ωστόσο ενδιαφέρεται να γνωρίσει τη Δήλο με περισσότερη άνεση, να σταθεί μπροστά από κάθε κτίσμα και να το ανασυνθέσει στη φαντασία του, να θαυμάσει τους υπέροχους ιριδισμούς των ψηφιδωτών δαπέδων ή να νιώσει την εκτυφλωτική λάμψη των κούρων της Νάξου, θα πρέπει να αφιερώσει δύο τουλάχιστον ημέρες. 

πηγη