Αρχαίοι τόποι λατρείας στα Πιέρια Όρη

Αρχαίοι τόποι λατρείας 

Στην εκτεταμένη εύφορη πλαγιά που απλώνεται ανάμεσα στις κοινότητες Σφηκιάς και Ριζωμάτων και χωρίζεται στα δύο από το Μελισσόρεμα εντοπίζεται ένα πολύ σημαντικό οικιστικό κέντρο. Η εγκατάσταση εδώ ξεκινά από τη χαλκολιθική εποχή και συνεχίζεται ως την ύστερη αρχαιότητα και τα βυζαντινά χρόνια. 

Οι παλιότερες οικιστικές φάσεις βρίσκονται κατά τα φαινόμενα στα βόρεια του χώρου, προς τη Σφηκιά, ενώ στα ελληνιστικά χρόνια ο οικισμός επεκτείνεται προς τα νότια πέρα από το Μελισσόρεμα, στην περιοχή των Ριζωμάτων. 

Το 1995 βρέθηκε ..
τμήμα ενός ελληνιστικού σπιτιού που καταστράφηκε από φωτιά γύρω στα μέσα του 2ου προχριστιανικού αιώνα. Το 1996 η εκσκαφή για το οστεοφυλάκιο του σύγχρονου νεκροταφείου έφερε στο φως τα λείψανα ενός άλλου σπιτιού της ίδιας εποχής που μολονότι δεν ερευνήθηκε σε μεγάλη έκταση, φαίνεται ωστόσο να παρουσιάζει πολλές αναλογίες με το προηγούμενο. Το σπίτι αυτό απέχει περίπου μισό χιλιόμετρο από το άλλο, γεγονός που δείχνει τη σημαντική έκταση του οικισμού.

Στην άλλη μεριά του Μελισσορέματος, στην περιοχή Παλιόχωρα, όχι μακριά από τον Αη Δημήτρη και τον παλαιοχριστιανικό ναό εντοπίζεται ομάδα ιερών, από τα οποία προέρχονται θραύσματα ανάγλυφων και γλυπτών της ελληνιστικής εποχής που έχουν βρεθεί τυχαία παλιότερα. Με το συγκρότημα αυτό σχετίζεται ίσως και το αρχιτεκτονικό ανάγλυφο, ένα τμήμα οροφής, που βρήκαμε σε επιφανειακή περισυλλογή πέρσι. 

Αρκετά ανατολικότερα, κοντά στο αρχαϊκό νεκροταφείο θα πρέπει να αναζητήσουμε ένα άλλο ιερό, αφού εκεί βρέθηκε φέτος, πάλι σε επιφανειακή έρευνα ένα μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο. Στο ανάγλυφο απεικονίζεται ένα ζώο, μάλλον ένα βόδι και στην επιγραφή που σώζεται αποσπασματικά διαβάζουμε μεταξύ άλλων Ιερός Απόλλωνος. Στο κέντρο περίπου του χώρου σε έναν λόφο από τη φύση του οχυρό εντοπίστηκαν το 1996 τα υπολείμματα ενός κάστρου. 

Το Παλιόκαστρο των Ριζωμάτων που σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κατοίκων σωζόταν σε ύψος περίπου ενός μέτρου από το έδαφος περιβάλλει τον λόφο στα ανατολικά, στα νότια και στα δυτικά. Στα βόρεια, όπου το έδαφος είναι πολύ απόκρημνο, δεν βρέθηκαν λείψανα οχύρωσης, ωστόσο δεν αποκλείεται να υπήρχε αρχικά και εδώ και εξαιτίας μεταγενέστερων κατολισθήσεων να κατέπεσε στον γκρεμό.

 

Ο Αλιάκμονας ανάμεσα στα Πιέρια και στο Βέρμιο

Το τείχος είναι χτισμένο με αδρά δουλεμένες ή κατά κανόνα αδούλευτες ασβεστόπετρες που σχηματίζουν το εσωτερικό και εξωτερικό μέτωπο, ενώ το μεταξύ τους διάστημα γεμίζεται με μικρές πέτρες και λάσπη. Το πλάτος του φτάνει τα 2,10 μ., δηλαδή τα 7 πόδια και παραμένει σταθερό σε όλη τη διαδρομή του. Το συνολικό μήκος του σωζόμενου τμήματος υπολογίζεται γύρω στα 500 μέτρα.Η διάνοιξη ενός αγροτικού δρόμου και η τοποθέτηση ενός αγωγού ήταν αφετηρία μιας σωστικής που έφερε στο φως την πύλη του κάστρου που βρίσκεται στα ανατολικά, όπου η πλαγιά είναι ιδιαίτερα ομαλή και η προσπέλαση εύκολη. 

Στη νότια πλευρά της πόλης εντοπίστηκαν τα θεμέλια ενός πύργου με ορθογώνια κάτοψη. Υπολείμματα ενός άλλου τετραγώνου πύργου διακρίνονται στο βόρειο τμήμα της ανατολικής πλευράς. Η απουσία κινητών ευρημάτων δυσχεραίνει την προσπάθεια χρονολόγησης, ωστόσο η τειχοδομία και τα γενικά χαρακτηριστικά του μνημείου οδηγούν στην προβυζαντινή εποχή. Πρόκειται κατά τα φαινόμενα για ένα αρχαίο κάστρο, μια οχυρή ακρόπολη που χρησίμευε σαν καταφύγιο των κατοίκων της περιοχής σε ώρα κινδύνου.

Η διαπλάτυνση ενός παλιού αγροτικού δρόμου, που έκοψε τον πυθεώνα ενός ελληνιστικού σπιτιού, μας οδήγησε στον εντοπισμό ενός ακόμη αρχαίου οικισμού των Πιερίων. Ο οικισμός αυτός βρίσκεται στα βορειοανατολικά του προηγούμενου και συνοδεύει την πορεία του αρχαίου δρόμου που περνώντας από το χαμηλό στο σημείο αυτό ζυγό του βουνού οδήγησε προς την Πιερία, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το χωριό Ρητίνη.

Ένας άλλος σημαντικός οικισμός, μια μικρή πόλη θα μπορούσε κανείς να πει, βρισκόταν νοτιότερα, χαμηλά στην κοιλάδα του Αλιάκμονα, στην περιοχή Παλιοκαστράκι και Λογγά Δασκίου. Χτισμένη σε μια εξαιρετικά γόνιμη αγκαλιά, προστατευμένη από τον βοριά η πόλη φύλαγε το ζωτικής σημασίας πέρασμα που οδηγούσε στη δύση (Ελίμεια) και τον νότο (Περαιβία). Τυχαία ευρήματα μαρτυρούν τη συνέχεια της χρήσης του χώρου από την εποχή του σιδήρου ως τα χρόνια του Φιλίππου Β’ και ως τη Ρωμαιοκρατία. 
Όμως σήμερα η αρχαία πόλη, που ένα μεγάλο μέρος της κατάπιε η λίμνη της ΔΕΗ, αποκομμένη σχεδόν εντελώς από τους σύγχρονους δρόμους, βρίσκεται στο έλεος των αρχαιοκάπηλων και των κάθε λογής θησαυροθήρων. Από την νεκρόπολη αυτού του οικισμού δύο κομμάτια μαρμάρινων ανάγλυφων που θα μπορούσαν να χρονολογηθούν στα υστεροελληνιστικά χρόνια.

Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες στιγμές της έρευνάς μας στα Πιέρια στάθηκε η ανακάλυψη των μεγαλιθικών υπαίθριων «ιερών» με τα μυστηριώδη λαξεύματα. Το ’95 εντοπίσαμε τρία, το ’96 είχαμε την τύχη να βρούμε άλλα δύο, το ένα κοντά στο Δάσκιο, σε μια ψηλή πλαγιά, δίπλα στο δάσος και το άλλο στα νοτιοδυτικά της Σφηκιάς όχι μακριά από το επιβλητικό ιερό της Τραπεζόπετρας. Αινιγματικά, όσο και γοητευτικά τα μνημεία αυτά υψώνονται σε σημεία με εντυπωσιακή συνήθως θέα και μοιάζουν να μην είναι τυχαίοι φυσικοί βράχοι, αλλά μεγαλιθικοί σχηματισμοί που διευθέτησε το χέρι του ανθρώπου.

Παλαιοχριστιανικές βασιλικές Σφηκιάς

Μνημεία που μαρτυρούν την βαθειά σχέση του Χριστιανισμού με την περιοχή είναι οι βυζαντινές (παλαιοχριστιανικές) βασιλικές του Αγ. Δημητρίου, Α και Β βασιλικών, Mονόκλιτη βασιλική με ορθογώνια -εσωτερικά και εξωτερικά- όψη, που φέρει στο εσωτερικό κτιστό σύνθρονο. Χρονολογείται στον 4ο αιώνα. 
Τρίκλιτη βασιλική, της οποίας αποκαλύφθηκαν το εξωτερικό περίγραμμα της κόγχης, το βόρειο και το νότιο κλίτος και τμήματα του νάρθηκα και του εξωνάρθηκα. Χρονολογείται στον 5ο αιώνα. Ολόκληρο το κεντρικό κλίτος της βασιλικής καλύπτεται από το σημερινό κατάγραφο μεταβυζαντινό ναό του Αγίου Δημητρίου, ο οποίος διαδέχθηκε προηγούμενο μεσοβυζαντινό. Από την περίοδο αυτή (12ος-13ος αιώνας) διασώθηκε στο εσωτερικό του ναού η κτητορική σύνθεση στο νότιο τοίχο του ιερού και η μορφή του Προδρόμου στο βόρειο τοίχο.

Άγιος Δημήτριος - Σφηκιά

Τα πολιτισμικά διαθέσιμα της περιοχής είναι:

• Ο μεγάλος οικισμός κοντά στην Κοινότητα Σφηκιάς της εποχής του χαλκού (τέλος της 3ης και 2ης χιλιετίας π.χ). Σήμερα στη θέση Κεραμαριά δίπλα στον οικισμό της Σφηκιάς, βεβαιώθηκε η ύπαρξη σπουδαίου οικισμού της εποχής του χαλκού, καθώς και εγκαταστάσεων της πρώιμης εποχής του σιδήρου. Ακόμη στις θέσεις Βίχωρος, Παλιομέλισσα, Κανάκας, Μάρμαρα και Παλιοόχωρα που εκτείνονται στους λόφους ανάμεσα στη Σφηκιά, το Δάσκιο και την παρόχθια περιοχή του Αλιάκμονα εντοπίστηκαν διάσπαρτοι εκτεταμένοι οικισμοί, νεκροταφεία και μεμονωμένα κτίσματα των κλασικών ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων.

• Οι εγκαταστάσεις της πρώιμης εποχής του σιδήρου (1100 – 200 π.χ), που εκτείνονται στους λόφους ανάμεσα στη Σφηκιά, το Δάσκιο και την παρόχθια περιοχή του Αλιάκμονα.

• Οι τάφοι της εποχής του σιδήρου, των υστέρων αρχαϊκών και κλασσικών χρόνων (τέλος 6ου – αρχές 5ου π.χ. αιώνα), αλλά και της Ρωμαιοκρατίας στα Ριζώματα και τη Σφηκιά. Στην εκτεταμένη νεκρόπολη στη θέση «Κολακύν Καριά», με τις ανασκαφές που διεξάγονται, ήρθαν μέχρι τώρα στο φως 19 τάφοι της εποχής του σιδήρου, των ύστερων αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, αλλά και της Ρωμαιοκρατίας γεμάτοι κτερίσματα όπως χάλκινα, ασημένια και χρυσά κοσμήματα, όπλα, αγγεία κλπ. τα οποία μαρτυρούν το υψηλό πολιτισμικό επίπεδο των κατοίκων της περιοχής του μακεδονικού κράτους. 

Τα δύο εξαιρετικής ποιότητας μυκηναϊκά ξίφη που τυχαία βρέθηκαν στην ίδια αυτή νεκρόπολη και χρονολογούνται ανάμεσα στον 14ο και 13ο αιώνα π.Χ, τεκμηριώνουν τη στενή σχέση των Μακεδόνων με τους Έλληνες του νότου στην εποχή αυτή.

• Τα ερείπια της παλαιοχριστιανικής Βασιλικής του Αγίου Δημητρίου, καθώς και δύο ακόμη παλαιοχριστιανικών βασιλικών πλησίον του οικισμού της Κοινότητας Σφηκιάς.

• Η μονή Τιμίου Προδρόμου (μοναδικό δείγμα της εποχής του) κοντά στον οικισμό του Πολυδενδρίου.

• Οι μονόκλιτες ξυλόστεγες Βασιλικές στη Σφηκιά, τα Ριζώματα, το Δάσκιο, τη Χαράδρα και την Ελαφίνα.

• Κτίσματα παραδοσιακής λαϊκής αρχιτεκτονικής στα δημοτικά διαμερίσματα Πολυδενδρίου και Ελαφίνας.

• Η πλούσια λαογραφία και τα ήθη και έθιμα της περιοχής.

Νερόμυλος στα Ριζώματα

Λαογραφικό Μουσείο Πολυδένδρου

Το Λαογραφικό Μουσείο του Πολιτιστικού Συλλόγου Πολυδένδρου ιδρύθηκε με σκοπό τη διάσωση και διάδοση της Λαϊκής Παράδοσης. Στεγάζεται στον ανακαινισμένο κτίριο του Δημοτικού Σχολείου και αποτελεί ένα από τα στολίδια του χωριού. Εδώ μπορεί κάποιος να δει από κοντά και να αγγίξει διάφορα χρηστικά αντικείμενα και εργαλεία της καθημερινότητας των προγόνων, όπως σκεύη μαγειρικής, οικιακής χρήσης, ραδιόφωνα, γραφομηχανές, εργαλεία γεωργικών και κτηνοτροφικών εργασιών και άλλα πολλά…

Μνημείο της φύσης «Παλαιόκαστρο» Ριζωμάτων

Η καρδιά της φύσης χτυπά στη Μακεδονία. Μεγάλη φήμη έχει το μνημείο της φύσης «Παλαιόκαστρο», το οποίο βρίσκεται πίσω από έναν μικρό λόφο και είναι περιποιημένο με ιδιαίτερη φροντίδα. Το απέραντο πράσινο και η θέα του κάμπου από τη μία μεριά, σε αντίθεση με το γαλανό του ουρανού που μοιάζει να αγκαλιάζει το βουνό από την άλλη, σε ταξιδεύει σε άλλε ς εποχές. Σε αυτήν εδώ την περιοχή, στεγάζεται και το μικρό Θεατράκι, όπου έχει να επιδείξει πολλές και αξιόλογες εκδηλώσεις.

Παλιόκαστρα Ριζωμάτων

Λίμνη «Λογγά»

Λίγα χιλιόμετρα παρακάτω υπάρχει η λίμνη «Λογγά». Μία από τις μεγαλύτερες και ομορφότερες λίμνες της περιοχής. Μια· μικρή όαση, πλούσια σε χλωρίδα. Το πέτρινο λιμανάκι της, στέκι των ψαράδων, μα και πολλών άλλων που επιθυμούν να περάσουν λίγες στιγμές ηρεμίας αγναντεύοντας τις αγριόπαπιες και απολαμβάνοντας το μοναδικό τσίπουρο της περιοχής, που μόνο όσοι έχουν δοκιμάσει μπορούν να το χαρακτηρίσουν.

Πολιτιστικές Εκδηλώσεις

Κορυφαία πολιτιστική εκδήλωση της περιοχής αποτελούν οι κεντρικές πολιτιστικές εκδηλώσεις, «Πιέρια Μούσες» που διοργανώνονται κάθε χρόνο στις αρχές Σεπτεμβρίου. Είναι ένα σύνολο πολιτιστικών εκδηλώσεων περιλαμβάνοντας εκθέσεις, θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, λαϊκούς χορούς, ομιλίες κ.λ.π. καινοτομία αποτελεί η γιορτή της ντομάτας. Ένας νέος θεσμός για την αναβίωση της λαογραφικής παράδοσης και την σύσφιξη των σχέσεων με τη γενέτειρα γη, όσων ζουν πλέον μακριά της είναι τα Ετήσια Ανταμώματα που διοργανώνονται από τους Πολιτιστικούς Συλλόγους της περιοχής.

Άλλες σημαντικές πολιτιστικές εκδηλώσεις, είναι αυτές που περιλαμβάνουν, μουσικούς κύκλους, εικαστικά, λογοτεχνικές βραδιές, λαογραφικές εκδηλώσεις, παραστάσεις σύγχρονου χορού και μπαλέτου, θεατρικές παραστάσεις, εκδηλώσεις σχετικές με την συμβουλευτική αγωγή και πληροφόρηση των νέων κ.λ.π.

Η λαογραφική παράδοση είναι πλούσια. ΄Εχει σχέση και με τις θρησκευτικές γιορτές, όπως του Αγίου Αθανασίου στα Ριζώματα στις 2 Μαϊου, της Αγ. Παρασκευής στις 26 Ιουλίου στο Δάσκιο και τη Σφηκιά,τα Ριζώματα και την Ελαφίνα, του Αγίου Δημητρίου στο Πολυδένδρι και τη Σφηκιά, της κοίμησης της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου στα Ριζώματα, στο Δάσκιο και τη Χαράδρα. Οι εν λόγω γιορτές διακρίνονται για το μικτό τους χαρακτήρα, θρησκευτικό, πολιτιστικό και εμπορικό.

 

Αη-Γιώργης στο Δάσκιο

Τα ήθη και έθιμα είναι πλούσια, ένα από αυτά, είναι το κάψιμο των κέδρων. Ο χορός και η εφευρετικότητα στις εκδηλώσεις των απόκρεων δίνουν ένα ιδιαίτερο χρώμα κάθε χρόνο. Η λαογραφική παράδοση είναι πλούσια. Έχει σχέση και με τις θρησκευτικές γιορτές, όπως:
• του Αγίου Αθανασίου στα Ριζώματα στις 2 Μαΐου,
• της Αγ. Παρασκευής στις 26 Ιουλίου στο Δάσκιο και τη Σφηκιά,
• του Αγίου Δημητρίου στο Πολυδένδρι και τη Σφηκιά,
• της κοίμησης της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου στα Ριζώματα, στο Δάσκιο και τη Χαράδρα.
Οι εν λόγω γιορτές διακρίνονται για το μικτό τους χαρακτήρα, θρησκευτικό, πολιτιστικό και εμπορικό.

Φυσιολατρικές τοποθεσίες

Η δίψα για αναζήτηση δε σβήνει ποτέ, σε αντίθεση με τη δίψα για νερό, η οποία επέρχεται σε κορεσμό αντικρίζοντας έστω και μόνο την πηγή. Νερό που αναβλύζει μέσα από το βουνό, μέσα από τα ρυάκια και τις σπηλιές. Ρόφημα βοτάνων που κρύβεται σε καταφύγια. Ένα ακόμη από τα μυστικά του βουνού. Εξυπηρετείται βασικά από το δίκτυο των πεζοδρόμων και μονοπατιών, καθώς και από το οδικό δίκτυο που σχεδιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να διέρχονται από θέσεις με ενδιαφέροντα στοιχεία. Το πανοραμικό τοπίο που αποκαλύπτεται από ορισμένα χαρακτηριστικά σημεία δημιουργούνται κατάλληλες «θεσεις θέας» όπου μπορούν οι επισκέπτες να ξεκουράζονται και να απολαμβάνουν το εντυπωσιακό τοπίο. Μεταξύ άλλων περιοχών αναφέρονται οι εξής:

• Βράχος Ριζωμάτων: Θέα σε όλα τα Ημαθιώτικα Πιέρια μέχρι το Βέρμιο.

• Πλατύδρομος Πολυδενδρίου: Ο Πλατύδρομος έχει θέα την θάλασσα του Θερμαϊκού, τον Όλυμπο και τον ορεινό όγκο των Πιερίων τη λίμνη του Πολυφύτου.

Ευχαριστούμε θερμά την κ. Αγγελική Κοτταρίδη, Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ημαθίας ,  

και το discoververia.gr. 

Photos by Χριστόφορος Τριανταφυλλίδης

http://rizwmata.blogspot.gr/