Ο πρύτανης και η πρυτάνισσα...

Παρά τον τίτλο, δεν θα αφιερώσω το άρθρο στις καινούργιες προκλήσεις του πρύτανη του ΕΚΠΑ κ. Φορτσάκη, που έκλεισε το Πανεπιστήμιο Αθηνών για… να διασφαλίσει τη λειτουργία του, σε ένα ιδιότυπο λοκ-άουτ που ολοφάνερα έχει σκοπό να λειτουργήσει σαν θρυαλλίδα ενόψει των εορτασμών της επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου.

Βέβαια, ο κ. Πρύτανης δεν είναι παρά το προϊόν του εκτρωματικού νόμου για τα πανεπιστήμια, αφού εκλέχτηκε από εκλογές-παρωδία από τις οποίες είχαν αποκλειστεί οι μη αρεστοί στα Συμβούλια Ιδρύματος υποψήφιοι (σκεφτείτε πώς θα ήταν το αντίστοιχο σε εθνικές εκλογές: να επιτρέπεται να παίρνουν μέρος μόνον όσα κόμματα εγκρίνονται από την τρόικα).

Πριν από 41 χρόνια στη Θεσσαλονίκη, ο πρύτανης του ΑΠΘ κ. Ευάγγ. Σδράκας είχε καλέσει τα τανκς της χούντας στο κτίριο της Πολυτεχνικής (“εισήλθον και μερικά άρματα μάχης προς εκφοβισμόν”) με αποτέλεσμα να κερδίσει το ντροπιαστικό προσωνύμιο του “πρύτανη των τανκς”. 

Ο κ. Φορτσάκης, αν συνεχίσει έτσι, εμφανίζεται βασικός διεκδικητής για να του κατακυρωθεί ο αντίστοιχος ντροπιαστικός τίτλος του..

“πρύτανη των ΜΑΤ”, παρόλο που έχουν προηγηθεί κι άλλοι που τον είχαν επίσης αποσπάσει πρόσκαιρα.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε. Η λέξη πρύτανης είναι αρχαία. Ο σημερινός νεοελληνικός τύπος, πρύτανης, είναι μεταπλασμός του αρχαίου, πρύτανις, ο οποίος επίσης διατηρείται -και ήταν ο βασικός τύπος έως τη μεταπολίτευση. Η αρχαία λέξη, που εμφανίζεται ήδη στον Όμηρο ως κύριο όνομα, πρέπει να είναι δάνειο από κάποια ανατολική γλώσσα, μια υπόθεση που ενισχύεται από την ποικιλία τύπων (πρότανις, βρύτανις, πρώτανις) σε διάφορες αρχαίες διαλέκτους.

Η λέξη δήλωνε στην αρχαιότητα διάφορα αξιώματα, ενώ στην αρχαία Αθήνα πρυτάνεις ήταν πενήντα βουλευτές που διαλέγονταν με κλήρο και διεύθυναν τις εργασίες της Βουλής των Πεντακοσίων για διάστημα πέντε εβδομάδων. Οι εκάστοτε πρυτάνεις, για να μένουν απερίσπαστοι στο έργο τους, σιτίζονταν δωρεάν στο Πρυτανείο. Από τον πρύτανη και το ρήμα πρυτανεύω, που έχει διπλή σημασία: αφενός σημαίνει “ασκώ τα καθήκοντα του Πρύτανη”, και αφετέρου λέγεται όταν μια ιδέα ή άποψη ή στάση επικρατεί ανάμεσα σε άλλες. Λέμε, για παράδειγμα “ελπίζουμε ότι θα πρυτανεύσει η λογική” -μια ελπίδα η οποία στην περίπτωση του φορτσάτου κ. Φορτσάκη αποδεικνύεται εντελώς φρούδα.

Διαβάζω στο λεξικό του Μπαμπινιώτη ότι ο (αρχαιότροπος) πρύτανις είναι από τα λίγα ουσιαστικά της αρχαίας σε -ις που έχουν διατηρηθεί και στη νέα ελληνική. Δύο άλλα ουσιαστικά σαν τον πρύτανι αναφέρει το καλό λεξικό: όρχις και όφις (δεν θέλω συνειρμούς), ενώ τα λάτρις και μάντις έχουν προ πολλού μεταπλαστεί σε λάτρης και μάντης και κλίνονται ομαλά (κατά το ναύτης) αλλά στον πληθυντικό ακολουθούν το αρχαίο πατρόν: μάντεις-μάντεων. Ο πρύτανις έδωσε μεν τον πρύτανη, αλλά κρατάει και τον λογιότερο τύπο.

Εδώ και μερικές δεκαετίες, στις πρυτανικές εκλογές, είτε τις ομαλές όπως τα προηγούμενα χρόνια είτε στις αμφίβολης γνησιότητας τωρινές, εκλέγονται και γυναίκες. Πώς είναι όμως το θηλυκό του πρύτανη; Ο επίκοινος (δηλαδή ίδιο θηλυκό με τον αρσενικό) τύπος “η πρύτανης, της πρύτανη” που προτιμήθηκε αρχικά, δεν έχει καθιερωθεί -ίσως επειδή στα ελληνικά δεν υπήρχαν και παρά τις προσπάθειες των οπαδών του ερμαφροδιτισμού είναι δύσκολο να υπάρξουν θηλυκά σε -ης. Κι όταν χρησιμοποιείται ο επίκοινος τύπος, συχνά η διαφοροποίηση εμφανίζεται στη γενική πτώση (η πρύτανης – της πρυτάνεως ενώ ο πρύτανης του πρύτανη, ακριβώς όπως η βουλευτής της βουλευτού -ενώ του βουλευτή- ή η εισαγγελέας της εισαγγελέως -ενώ του εισαγγελέα).

Κατά τη γνώμη μου, σαφώς προτιμότερος είναι ο έμφυλος τύπος: η πρυτάνισσα, με μια κατάληξη που είναι βαθιά ριζωμένη στην ελληνική γλώσσα από τα αρχαία χρόνια, τόσο για αξιώματα όσο και για ανθρωπωνυμικά (Φοίνισσα). Κάποιοι λένε ότι η κατάληξη είναι υποτιμητική γιατί τους θυμίζει τη μάγισσα -απορώ πώς πάει εκεί ο νους τους και όχι στη βασίλισσα, την πριγκίπισσα ή την αρχόντισσα. Άλλοι αποφαίνονται ότι πρυτάνισσα είναι η γυναίκα του πρύτανη -είναι από αυτούς που αδυνατούν να δουν τις γυναίκες ως αυτοτελείς υπάρξεις χωρίς έναν άντρα στο πλευρό τους’ θα μου πείτε, τι φταίνε αυτοί, όταν κοτζάμ κράτος δεν επιτρέπει, ας πούμε, στη γυναίκα να ασφαλίσει στο βιβλιάριο υγείας της το ανήλικο παιδί της αν δεν προσκομίσει υπεύθυνη δήλωση του συζύγου της -αλλά ο άντρας μπορεί να ασφαλίζει τα παιδιά χωρίς ανάλογη προϋπόθεση. (Όχι, δεν είναι πολύ σημαντικό: είναι μία από τις χίλιες δεκατρείς μικρές και μεγάλες διακρίσεις που τις θεωρούμε αυτονόητες).

Η συζήτηση για την πρυτάνισσα δεν είναι απλώς ακαδημαϊκή (το λογοπαίγνιο δεν το επιδίωξα, αλλά τώρα που βγήκε το κρατάω). Στις πρόσφατες εκλογές, στο Πανεπιστήμιο Πατρών εξελέγη πρυτάνισσα η κυρία Βενετσάνα Κυριαζοπούλου. Πιο σωστά, πρυτάνισσα τη λέω εγώ. Η ίδια η κυρία Κυριαζοπούλου φαίνεται ότι προτιμά τον λόγιο ή λογιοφανή τύπο “η πρύτανις”, και αυτόν χρησιμοποιεί στα δελτία τύπου της, με αποτέλεσμα προς το παρόν να επικρατεί ένα μικρό αλαλούμ στον τοπικό Τύπο, αφού (παράδειγμα) συνυπάρχουν οι δυο τύποι, “η πρύτανις” και “η πρύτανης”, μαζί με τέρατα όπως “της νέας πρύτανι”. Να επισημάνουμε πάντως πως το “η πρύτανις – της πρυτάνεως” είναι τύπος μουστακοφόρος και ιδιότυπος, αφού αν πάρουμε το αρχαίο κλιτικό πατρόν η γενική θα έπρεπε να είναι “της πρυτάνιδος”.

Και σε αυτό, όπως και στα περισσότερα άλλα, θα συμφωνήσω με όσα γράφει στο περιοδικό του Πανεπιστημίου η κ. Άννα Ρούσσου, γλωσσολόγος, καθηγήτρια του Πανεπ. Πατρών, και όχι επειδή μού κάνει την τιμή να παραπέμπει σε ένα παλιό άρθρο μου. O σύνδεσμος δεν ανοίγει προς το παρόν, οπότε αντιγράφω εδώ το σύντομο άρθρο της.

Η αλλαγή της πρυτανικής αρχής συνοδεύτηκε και με μια ορθογραφική αλλαγή: η γραφή Πρύτανης αντικαταστάθηκε με το Πρύτανις. Αυτό μπορεί να σημαίνει μια συνειδητή στροφή προς έναν αρχαϊσμό που φαίνεται και στη γενική «Πρυτάνεως» (μιλάμε για «Αναπληρωτές Πρυτάνεως» και όχι «Αναπληρωτές Πρύτανη»), ή ότι η αρχαΐζουσα κατάληξη –ις δηλώνει το θηλυκό γένος, ενώ η κατάληξη -ης το αρσενικό. Πράγματι στην πρόσκληση για την Τελετή παράδοσης-παραλαβής των Πρυτανικών Αρχών έχουμε «από τον απερχόμενο Πρύτανη» και «από την Πρύτανι». Περιμένουμε, επομένως, και αντίστοιχη συμμόρφωση των επιθετικών προσδιορισμών, δηλαδή «η αξιότιμος Πρύτανις» και όχι «η αξιότιμη Πρύτανις». Η αλήθεια είναι ότι τα θηλυκά επαγγελματικά ουσιαστικά είναι μπελάς για τους χρήστες της γλώσσας, όχι όμως και για το ίδιο το γλωσσικό σύστημα (βλ.http://www.sarantakos.com/language/gynaike.html). Κάποια έχουν βρει το δρόμο τους, π.χ. ο διευθυντής/καθηγητής – η διευθύντρια/καθηγήτρια. Η δυσκολία ενσωμάτωσης άλλων τύπων δεν είναι γλωσσική, αλλά κοινωνιολογική. Τα υψηλά αξιώματα δυσκολεύουν και τείνουν συνήθως στη απλή διαφοροποίηση με τη χρήση του θηλυκού άρθρου, όπως ο/η βουλευτής, ο/η δικαστής, αν και βρίσκουμε και τα βουλευτίνα, δικαστίνα. Αντίστοιχα, τα γυμνασιάρχης και λυκειάρχης έχουν δώσει δόκιμους τύπους όπως γυμνασιάρχισσα και λυκειάρχισσα, αλλά πιο δύσκολα περιφερειάρχισσα, παρόλο που πρόκειται για μορφολογικό ισοδύναμο (βλ. Α. Ιορδανίδου και Ε. Μάντζαρη «Τα θηλυκά επαγγελματικά ουσιαστικά: γλωσσική χρήση και τυποποίηση». Ανακοινώσεις 5ου Συνεδρίου ΕΛΕΤΟ, 2005, 73-87). Η λέξη «Πρύτανης», επίσης, διαφοροποιείται με το άρθρο κι έτσι είχαμε «η Αντιπρύτανης». Αν υιοθετήσουμε τη γραφή με –ις, τότε θα πρέπει να έχουμε αναλογικούς σχηματισμούς με άλλα θηλυκά σε –ις, όπως η καλλιτέχνις, δίνοντας ως γενική της Πρυτάνιδος, κατά το της καλλιτέχνιδος. Η υιοθέτηση του –ις για το θηλυκό του Πρύτανη, επομένως ,δεν είναι χωρίς προβλήματα. Υπάρχει βέβαια και ο καθαρά θηλυκός σχηματισμός, όπως η Πρυτάνισσα (κατά το βασίλισσα). Το πρόβλημα δε βρίσκεται στη γλώσσα, αλλά στη στάση μας απέναντι στη γλώσσα.

Διότι βέβαια ζήτημα στάσης είναι το αν θεωρούμε μειωτικούς ή υποδεέστερους τους έμφυλους τύπους όπως η πρυτάνισσα ή η δικάστρια. Αλλά και οι ενδιαφερόμενες πρέπει κι οι ίδιες θαρρετά να υιοθετήσουν τους τύπους που αντιστοιχούν στο φύλο τους.

http://sarantakos.wordpress.com/