"Κανένας άνθρωπος δεν ξέρει, ούτε θα μάθει ποτέ την αλήθεια"

Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος

Ο Ξενοφάνης γεννήθηκε γύρω στο 570 π.Χ. στο Κολοφώνα της Ιωνίας. Όταν αυτός κατελήφθη από τους Μήδους, το 546/5 π.Χ. έφυγε από εκεί και από τότε έζησε τον περισσότερο χρόνο περιπλανώμενος περνώντας ίσως το μεγαλύτερο μέρος στην Κάτω Ιταλία. Σύμφωνα με την παραδοσιακή ιστοριογραφία υπήρξε ο ιδρυτής της λεγόμενης ελεατικής σχολής.

Δηλώνει ρητά το θαυμασμό του για το Θαλή, πράγμα που μεταφραζόταν σε μια πλήρη αποδοχή όλων όσων είχε επιτύχει ο ιωνικός ορθολογισμός προς αυτή την κατεύθυνση.

Θεολογία

Ο Ξενοφάνης προκειμένου να απευθυνθεί σε ένα όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτικό από κοινωνική άποψη ακροατήριο και να ανακόψει την ιδεολογική επιρροή που εξακολουθούσαν να ασκούν στην κοινωνία οι παλαιοί ποιητές του αριστοκρατικού κόσμου, όπως ο εκπρόσωπος της πολεμικής αρετής, Όμηρος, και ο εκφραστής των αξιών της αγροτικής ζωής, Ησίοδος, γράφει σε έμμετρο λόγο.

 Σκοπός του είναι να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας νέας μορφής συνείδησης για τους κατοίκους των πόλεων, η οποία από τη μια θα είναι απελευθερωμένη από τα κατάλοιπα του παρελθόντος και από την άλλη θα ανταποκρίνεται στις μεγάλες κοινωνικές και πνευματικές αλλαγές που είχαν συντελεστεί κατά τον 7^ο και 6^οαιώνα.

 Μέσα σ'; αυτό το πλαίσιο πρώτος στόχος του Ξενοφάνη γίνεται ο ανθρωπομορφισμός της παραδοσιακής θρησκείας, που απαντάται στα ομηρικά ποιήματα και ενσαρκώνεται στους ναούς, στη λατρεία των τοπικών θεών και στα ιερατεία που συνδέονται με αυτή.

 Σύμφωνα με τον Ξενοφάνη, αυτοί που θέλουν πραγματικά να δείξουν σεβασμό προς το θείο θα πρέπει: να σταματήσουν να το απεικονίζουν με ανθρώπινες μορφές, να πάψουν να του αποδίδουν στοιχεία και τρόπους συμπεριφοράς αντλημένα από τον ανθρώπινο μικρόκοσμο, να μην πιστεύουν ότι εμπλέκεται άμεσα και προσωπικά στις υποθέσεις των ανθρώπων.

Η θέση του για τη δια σκέψης επενέργεια του θεού στον κόσμο, όποια ερωτήματα κι αν αφήνει αναπάντητα, προαναγγέλλει τη διατύπωση αργότερα, ενός εντυπωσιακού για την εξέλιξη του ελληνικού στοχασμού επιχειρήματος: ότι κάθε μεταβολή στο φυσικό σύμπαν μπορεί να εξηγηθεί εύλογα από την επενέργεια μιας νοητικής δύναμης, που η ίδια δεν υπόκειται σε καμιά μεταβολή.

Για τον Ξενοφάνη το θείο είναι ενιαίο, αδιαφοροποίητο και απεριόριστο και συνεπώς, δεν μπορεί παρά να συμπίπτει με το σύνολο του φυσικού κόσμου και να εξαντλείται στη ζωή αυτού του τελευταίου. Η εικόνα του θείου που ο Ξενοφάνης προτείνει είναι μονοθεϊστική. Υπάρχει ένας και μοναδικός θεός, ανόμοιος με τους ανθρώπους στο σώμα και στο πνεύμα, ακίνητος, που κινεί τα πάντα με το νου του. Αυτός ο ένας θεός είναι απαλλαγμένος από τα ανθρώπινα γνωρίσματα και πάθη, δρα όχι με τα όργανα αλλά με το σύνολο της ουσίας του και κυβερνά τον κόσμο μόνο με την πνευματική του ενέργεια. Ο Ξενοφάνης δεν του αρνείται τη σωματική υπόσταση και κατά συνέπεια τη θέση του στο χώρο, ο ίδιος όμως δεν προσδιορίζει που βρίσκεται, που κατοικεί αυτός ο θεός, ο οποίος επιδρά στον κόσμο μόνο με τη διάνοιά του.

Ορισμένοι όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, συνέδεσαν τον θεόν του Ξενοφάνη με το εόν του Παρμενίδη, θωρώντας και τους δύο αρχηγέτες της θεωρίας του ενός, όμως με άλλη αφετηρία κατέληξε ο Ξενοφάνης στην έννοια του ενός θεού και με άλλη ο Παρμενίδης στην σφαίρα του είναι. Άλλοι, όπως ο Θεόφραστος, υπέθεσαν ότι ο θεός του Ξενοφάνη ταυτίζεται με τον κόσμο. Αυτό όμως δεν μπορεί να αληθεύει αφού δεν μπορεί ένας ακίνητος θεός να ταυτίζεται με έναν κόσμο που συνεχώς κινείται και μεταβάλλεται.

 Η πιο πειστική προσέγγιση της θεολογίας του Ξενοφάνη φαίνεται να είναι αυτή των νεώτερων κυρίως μελετητών οι οποίοι είδαν στο θεό του έναν απομυθοποιημένο Δία, τονίζοντας έτσι την με αντιδραστικό τρόπο εκκίνηση του από την ποιητική παράδοση, η οποία βασίζεται ως ένα βαθμό στην ιδέα των Μιλησίων ότι υπάρχει μια θεία ουσία που, στην περίπτωση του Θαλή και του Αναξιμένη, διαποτίζει κατά κάποιον τρόπο τα αντικείμενα αυτού του κόσμου και τους δίνει ζωή και κίνηση. Γεγονός ωστόσο παραμένει ότι ο Ξενοφάνης δεν προσδιόρισε τη θέση του θεού στο χώρο, ούτε περιέγραψε τη σχέση του με τον κόσμο, πράγμα που μάλλον υποδηλώνει ότι δεν επεξεργάστηκε αναλυτικά τις θεολογικές του απόψεις.

Κοσμολογία

Η κύρια φυσική θεωρία του Ξενοφάνη, που μοιάζει απλοϊκή στη σύλληψή της, ήταν ότι όλα, ακόμη και οι άνθρωποι, αποτελούνται και προέρχονται από το νερό και τη γη. Η θάλασσα είναι πηγή όλων των ποταμών, αλλά και της βροχής, των νεφών και των ανέμων.

Τη θεωρία αυτή που δίνει προτεραιότητα στο υγρό στοιχείο κατά τις κοσμολογικές διαδικασίες, την ενίσχυσε με μια συμπληρωματική, τη θεωρία ότι κατά περιόδους η γη μετασχηματίζεται σε θάλασσα και αντίστροφα, κανένα ωστόσο από τα δύο στοιχεία δεν εξαφανίζεται ολότελα. Η ζωή κατά τον Ξενοφάνη, όπως και κατά τον Αναξίμανδρο, γεννήθηκε στη λάσπη. Απόδειξη της θεωρίας του αυτής θεωρούσε κατά τις μαρτυρίες, την ύπαρξη απολιθωμάτων, βασίζοντας έτσι τις υποθέσεις του σε παρατηρημένα γεγονότα.

Γνωσιοθεωρία

Εκτός των θεολογικών και κοσμολογικών θεωριών του ο Ξενοφάνης διατύπωσε απόψεις που θεωρούνται σημαντικές για την εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφίας. Αμφισβήτησε καταρχήν τη βεβαιότητα για την άνευ όρων εγκυρότητα της ανθρώπινης γνώσης, τηρώντας έναντι αυτής τουλάχιστον μια πολύ προσεκτική στάση και οπωσδήποτε θεωρώντας ότι η ανθρώπινη γνώση είναι περιορισμένη. Έτσι,υποστήριξε ότι οι ανθρώπινες πνευματικές κατακτήσεις είναι απλώς γνώμες και ότι ακόμη και όταν κάποιος έχει πλησιάσει περισσότερο την αντικειμενική αλήθεια, ο ίδιος δεν έχει βεβαιότητα γι' αυτό.

Εξαιτίας όλων αυτών των πεποιθήσεών του και πιστεύοντας παράλληλα στην αξία της προόδου αλλά και ενστερνιζόμενος την αισιόδοξη αντίληψη της ζωής, επιδοκίμασε τη διαρκή αναζήτηση και έρευνα, στοιχεία που συντελούν καίρια στην πρόοδο και τον πολιτισμό.

Τόσο η προσέγγιση του ζητήματος της γνώσης όσο και οι κοσμολογικές του θεωρίες μαρτυρούν γόνιμο κριτικό πνεύμα, που επιδίωκε να θεμελιώνει τις υποθέσεις του σε στέρεες βάσεις, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα τα όρια των υποθέσεων αυτών. Με την νέα έννοια του θείου που εισηγείται αναδεικνύεται η ικανότητα του να οδηγεί το στοχασμό σε νέες κατευθύνσεις.

Βιβλιογραφία:

Vegetti Mario, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, Εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2003.

Βιρβιδάκης κ.α., Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: απο την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Εκδ. Εαπ, Πάτρα 2000.

http://xemandrios1.blogspot.com/