ΠΕΡΙ ΘΕΩΝ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΥ

Ο Σερήνος Σαλλούστιος (ή Σαλούστιος) υπήρξε νεοπλατωνικός φιλόσοφος του 4ου μ.X. αιώνος, σύγχρνονος, αλλά και προσωπικός φίλος, του αυτοκράτορος Ιουλιανού, στον οποίο άλλωστε εισηγήθηκε την πολιτική ανοχής και ανεξιθρησκίας απέναντι στους χριστιανούς. Στο επίτομο έργο του “Περί Θεών και Κόσμου”, με το οποίο ο ίδιος φιλοδοξούσε προφανώς να διαμορφώσει μία εισαγωγή στον Νεοπλατωνισμό, πραγματεύεται με πολύ απλή και κατανοητή γλώσσα τα δύσκολα φιλοσοφικά και θεολογικά ζητήματα του ελληνικού Πολυθεϊσμού.

Δημοσιεύουμε, κάποια σημαντικά σημεία του “Περί Θεών και Κόσμου” που κρίνονται τέτοια επειδή αποσαφηνίζουν την ξεκάθαρα πολυθεϊστική φύση του ελληνικού Εθνισμού και δίνουμε βήμα στον Σαλλούστιο για να μας μιλήσει τόσο για την Πρώτη Αιτία που ουδεμία σχέση έχει με τον αφύσικο και εξωκοσμικό “Θεό” των μονοθεϊστικών θρησκειών, όσο και για την φύση, τις ουσίες και τις τάξεις των Θεών στην Αρχαία Ελλάδα....

Ι. Πώς πρέπει να είναι ο Ακροατής, και περί κοινών Εννοιών.

Όσοι επιθυμούν να ακούσουν για τους Θεούς πρέπει από παιδιά να έχουν καλή καθοδήγηση, και να μην συνηθίσουν ανόητες δοξασίες. Πρέπει να έχουν καλή και λογική ιδιοσυγκρασία, προκειμένου να κατανοήσουν σωστά τη διδαχή. Και ακόμh οφείλουν να γνωρίζουν και τις Κοινές Έννοιες. Κοινές Έννοιες είναι εκείνες τις οποίες ομολογούν όλοι οι άνθρωποι όταν ερωτηθούν. Για παράδειγμα, ότι ο Θεός είναι αγαθός, χωρίς πάθος, αμετάβλητος. Διότι ό,τι μεταβάλλεται είναι ή προς το χειρότερο ή προς το καλύτερο. Αν είναι προς το χειρότερο, γίνεται κακό. Αν είναι προς το καλύτερο, πρέπει αρχικά να ήταν κακό.

ΙΙ. Ότι ο Θεός είναι αμετάβλητος, αγέννητος, αιώνιος, ασώματος και ότι δεν βρίσκεται στο χώρο.

Και ας είναι ο ακροατής τέτοιος. Και η διδασκαλία ας είναι αυτού του είδους. Οι ουσίες των Θεών ποτέ δεν δημιουργήθησαν (διότι τα αιώνια όντα ποτέ δεν δημιουργούνται. Και υπάρχει αιώνια ό,τι κατέχει την πρωταρχική δύναμη και από τη φύση του δεν παθαίνει τίποτα). Ούτε συνίστανται οι ουσίες των Θεών από σώματα. Διότι πάντα οι δυνάμεις μέσα στα σώματα είναι ασώματες. Ούτε περιέχονται στο χώρο διότι αυτή είναι ιδιότητα των σωμάτων. Ούτε διαχωρίζονται από την Πρώτη Αιτία ούτε και μεταξύ τους, όπως ακριβώς και οι σκέψεις διαχωρίζονται από το νου, ούτε οι πράξεις γνώσης από την ψυχή.

ΙΙΙ. Περί μύθων, ότι είναι θειϊκοί, και γιατί.

Αξίζει να εξετάσουμε, λοιπόν, γιατί οι παλαιοί εγκατέλειψαν τα δόγματα και χρησιμοποίησαν τους μύθους. Και το πρώτο όφελος που έχουμε από τους μύθους είναι ότι πρέπει να αναζητούμε να μην αφήνουμε το νου μας να μένει αργός. Ότι οι μύθοι είναι θεϊκοί φαίνεται από εκείνους που τους χρησιμοποίησαν. Τους μύθους χρησιμοποίησαν θεόληπτοι ποιητές, οι καλύτεροι των φιλοσόφων, όσοι θέσπισαν μυστήρια και οι ίδιοι οι Θεοί στους χρησμούς. Το γιατί όμως οι μύθοι είναι θεϊκοί πρέπει να το ερευνήσει η Φιλοσοφία. Επειδή κάθε όν χαίρεται με ό,τι είναι όμοιό του και αποστρέφεται τα ανόμοιά του, πρέπει και οι ιστορίες για τους Θεούς να είναι όμοιες με τους Θεούς, ώστε να γίνουν άξιες της θεϊκής ουσίας και να γίνουν οι Θεοί ευμενείς προς εκείνους που τις διηγούνται: τούτο θα επιτευχθεί μόνο με τους μύθους.

Οι μύθοι παρουσιάζουν τους ίδιους και την αγαθότητα των Θεών -σύμφωνα πάντα με τον διαχωρισμό ανάμεσα στο ρητό και το άρρητο, το αφανές και το φανερό, το σαφές και το κρυφό. Εφόσον, όπως ακριβώς οι Θεοί έχουν κάνει κοινά για όλους τα αγαθά των αισθήσεων, τα αγαθά όμως της νόησης τα έχουν δώσει μόνο στους σοφούς, έτσι και οι μύθοι λένε σε όλους ότι υπάρχουν οι Θεοί, αλλά ποιοί είναι αυτοί και ποιές οι δυνάμεις τους το φανερώνουν μόνο σε εκείνους που μπορούν να το κατανοήσουν.

Παρουσιάζουν επίσης και τις ενέργειες των Θεών. Διότι μπορούμε να ονομάσουμε και τον Κόσμο Μύθο, όπου σώματα και πράγματα είναι ορατά, αλλά ψυχές και νόες είναι κρυφοί. Επιπλέον, αν θέλεις να διδάξεις σε όλους την αλήθεια για τους Θεούς, από τη μια οι ανόητοι θα την περιφρονήσουν επειδή δεν είναι σε θέση να την κατανοήσουν, από την άλλη οι καλοί θα την βαρεθούν. Ενώ αν κρύψεις την αλήθεια με τους μύθους, αποτρέπεις την περιφρόνηση των ανοήτων και αναγκάζεις τους καλούς να ασκήσουν Φιλοσοφία. Γιατί όμως οι μύθοι μιλούν για μοιχεία, κλοπές και δέσμιους πατέρες και όλες τις άλλες ανοησίες; Μήπως είναι αυτό αξιοθαύμαστο, καθώς μέσω της φαινομενικής ανοησίας η Ψυχή αισθάνεται αμέσως ότι τα λόγια είναι προκαλύμματα και πιστεύει ότι η αλήθεια είναι ένα μυστήριο;

V. Περί της Πρώτης Αιτίας.

Ακολουθεί η γνώση για την Πρώτη Αιτία και οι συνακόλουθες προς αυτήν τάξεις των Θεών, καθώς και η φύση του Κόσμου, η ουσία του νου και της ψυχής, έπειτα η Πρόνοια, η Ειμαρμένη, και η Τύχη, μετά η Αρετή και η Κακία και οι διάφορες μορφές κοινωνικής οργανώσεως, καλές και κακές, που προέρχονται από αυτές, και η πιθανή προέλευση του Κακού στον Κόσμο.

Καθένα από αυτά τα θέματα απαιτεί πολλές και μεγάλες συζητήσεις. Δεν θα έβλαπτε όμως, αν τα εκθέταμε εν συντομία, ώστε ο ακροατής να μην τα αγνοεί παντελώς. Αρμόζει στην Πρώτη Αιτία να είναι Μία -διότι η μονάδα προηγείται κάθε πλήθους - και να ξεπερνά τα πάντα σε δύναμη και αγαθότητα. Επομένως τα πάντα μετέχουν αυτής. Διότι λόγω της δύναμής της, τίποτα δεν γίνεται να την παρακωλύσει και λόγω της αγαθότητάς της είναι αδύνατον να παραγκωνισθεί.

Αν η Πρώτη Αιτία ήταν Ψυχή, τα πάντα θα ήσαν Έμψυχα. Αν ήταν Νους, τα πάντα θα είχαν Νόηση. Αν ήταν Ύπαρξη, τα πάντα θα αποτελούνταν από την Ύπαρξη. Και βλέποντας αυτή την ιδιότητα στα πάντα, μερικοί άνθρωποι νόμισαν ότι ήταν η Πρώτη Αιτία η Ύπαρξη. Αν τα πράγματα απλώς υπήρχαν, χωρίς να είναι αγαθά, αυτό το επιχείρημα θα ήταν ορθό, αν όμως τα πράγματα που υπάρχουν, υπάρχουν λόγω της αγαθότητάς τους και μετέχουν του Αγαθού, η Πρώτη Αιτία πρέπει απαραιτήτως να είναι πέρα από την Ύπαρξη και από το Αγαθό. Σημαντική απόδειξη αυτού είναι ότι οι ευγενικές ψυχές περιφρονούν την Ύπαρξη προς χάριν του Αγαθού, όταν κινδυνεύουν για την πατρίδα τους ή τους φίλους τους ή για την αρετή. Μετά από αυτή την άρρητη δύναμη έχουμε πάντως τις τάξεις των Θεών.

VI. Περί Θεών Εγκόσμιων και Υπερκόσμιων.

Από τους Θεούς μερικοί είναι του κόσμου, δηλαδή Εγκόσμιοι και άλλοι πάνω από τον κόσμο, δηλαδή Υπερκόσμιοι. Εγκόσμιους αποκαλώ όσους δημιούργησαν τον Κόσμο. Από τους Υπερκόσμιους Θεούς μερικοί δημιούργησαν την Ουσία, άλλοι τον Νου και άλλοι την Ψυχή. Και για αυτό έχουν τρεις τάξεις, οι οποίες μπορούν όλες να βρεθούν στις πραγματείες περί του θέματος. Από τους Εγκόσμιους Θεούς μερικοί έφεραν σε ύπαρξη τον Κόσμο, άλλοι τον ψύχωσαν, άλλοι τον εναρμόνισαν, καθώς αποτελείται από διάφορα στοιχεία. Μία τετάρτη τάξη Θεών τον διαφυλάσσει εναρμονισμένο.

Αυτές είναι οι τέσσερις πράξεις που η κάθε μία έχει αρχή, μέση και τέλος, συνεπώς πρέπει να υπάρχουν Δώδεκα Θεοί για να κυβερνούν τον Κόσμο. Εκείνοι που έπλασαν τον Κόσμο είναι ο Ζεύς, ο Ποσειδών και ο Ήφαιστος. Εκείνοι που τον εμψύχωσαν είναι η Δήμητρα, η Ήρα και η Άρτεμις. Εκείνοι που τον εναρμόνισαν είναι ο Απόλλων, η Αφροδίτη και ο Ερμής. Εκείνοι που τον φυλάσσουν είναι η Εστία, η Αθηνά και ο Άρης.

Στ’αγάλματά τους υπάρχουν κρυφές ενδείξεις των χαρακτηριστικών τους. Ο Απόλλων εναρμονίζει μία λύρα. Η Αθηνά είναι ένοπλη και η Αφροδίτη είναι γυμνή (επειδή η αρμονία δημιουργεί την ομορφιά και η ομορφιά σε ό,τι είναι ορατό δεν κρύβεται). Ενώ αυτοί οι Δώδεκα, κατά μία πρωταρχική έννοια κατέχουν τον Κόσμο, θεωρούμε ότι και οι άλλοι Θεοί εμπεριέχονται σε αυτούς. Ο Διόνυσος στο Δία, για παράδειγμα, ο Ασκληπιός στον Απόλλωνα και οι Χάριτες στην Αφροδίτη.

Διακρίνουμε επίσης και τις διάφορες σφαίρες τους. Στην Εστία ανήκει η Γη, στον Ποσειδώνα το νερό, στην Ήρα ο αέρας, στον Ήφαιστο η φωτιά. Και οι έξι ανώτερες σφαίρες στους Θεούς που συνήθως αποδίδονται. Διότι ο Απόλλων και Άρτεμις αφορούν τον Ήλιο και τη Σελήνη, η σφαίρα του Κρόνου πρέπει να αποδοθεί στην Δήμητρα, ο αιθέρας στην Αθηνά. Ενώ ο ουρανός είναι κοινός για όλους. Έτσι οι τάξεις, δυνάμεις και σφαίρες των Δώδεκα Θεών εξηγούνται και υμνούνται.

VII. Περί της Φύσεως του Κόσμου και της αιώνιότητάς του.

Αυτός ο ίδιος ο Κόσμος πρέπει κατ' ανάγκη να είναι άφθαρτος και αγέννητος. Άφθαρτος επειδή, αν τυχόν καταστραφεί, πρέπει ή καλύτερος, ή χειρότερος, ή ο ίδιος με αυτόν, ή χάος να δημιουργηθεί. Αν είναι χειρότερος, η δύναμη που δημιουργεί κάτι χειρότερο από το καλύτερο πρέπει να είναι κακή. Αν είναι καλύτερος, ο δημιουργός που δεν έφτιαξε εξ αρχής το καλύτερο πρέπει να είναι ατελής. Aν είναι ο ίδιος, μάταια δημιουργήθηκε. Αν είναι το χάος...είναι ασέβεια και να λέγονται τέτοια πράγματα. Όσα είπαμε αρκούν για να αποδείξουν ότι ο Κόσμος είναι αδημιούργητος . Διότι αν δεν καταστρέφεται τότε δεν δημιουργείται. Διότι κάθε τι δημιουργημένο καταστρέφεται. Και επίσης, εφόσον ο Κόσμος υπάρχει λόγω της αγαθότητας του Θεού συναπάγεται ότι ο Θεός πρέπει πάντα να είναι αγαθός και ο κόσμος να υπάρχει. Όπως το φως συνυπάρχει με τον Ήλιο και με την φωτιά, και η σκιά συνυπάρχει με το σώμα.

Από τα σώματα που βρίσκονται στον Κόσμο, άλλα μιμούνται το Νου και κινούνται σε κύκλους, άλλα μιμούνται την Ψυχή και κινούνται σε ευθιεία γραμμή, η φωτιά και ο αέρας προς πάνω, η γη και το νερό προς τα κάτω. Κατά την κίνηση σε κύκλούς η απλανής σφαίρα ξεκινά από την ανατολή, οι Επτά από τη δύση. (Οι αιτίες για αυτό είναι πολλές, ιδιαίτερα για να μην είναι η δημιουργία ατελής λόγω της ταχείας περιφοράς των σφαιρών).

Καθώς η κίνηση είναι διαφορετική, η φύση των σωμάτων πρέπει να είναι διαφορετική επίσης. Γι αυτό και το ουράνιο σώμα ούτε καίει ούτε ψύχει ό,τι αγγίζει, ούτε κάνει τίποτα άλλο από ό,τι χαρακτηρίζει τα τέσσερα στοιχεία. Και εφόσον ο Κόσμος είναι μία σφαίρα - ο ζωδιακός το αποδεικνύει αυτό - και σε κάθε σφαίρα το "κάτω" σημαίνει "προς το κέντρο", διότι το κέντρο απέχει περισσότερο από κάθε σημείο, και τα βαριά πράγματα πέφτουν "κάτω" και πέφτουν στη γη "συνεπάγεται ότι η Γη είναι το κέντρο του Κόσμου".

Όλα αυτά τα δημιούργησαν οι Θεοί, τα διατάσσει ο Νους, τα κινεί η Ψυχή. Για τους Θεούς έχουμε ήδη μιλήσει.

ΧΙΙ. Πώς τα αιώνια λέγεται ότι "έγιναν" (γίγνεσθαι).

Σχετικά με τους Θεούς και τον Κόσμο και τα ανθρώπινα πράγματα αυτή η πραγματεία αρκεί για όσους δεν είναι σε θέση να παρακολουθήσουν την φιλοσοφία στο σύνολό της, χωρίς όμως οι ψυχές τους να είναι εντελώς ανεπίδεκτες. Μας μένει να εξηγήσουμε πώς αυτά τα αντικείμενα μεταξύ τους, εφόσον όπως προείπαμε οι δευτερεύουσες ουσίες "δημιουργήθηκαν" από την πρώτη. Ό,τι έχει γίνει έγινε είτε με τέχνη, είτε με φυσική διαδικασία, είτε σύμφωνα με κάποια δύναμη. Στην τέχνη και τη φύση ο δημιουργός πρέπει να προηγείται της δημιουργίας: αλλά ο δημιουργός κατά δύναμη, συγκροτεί τα δημιουργήματα μαζί με τον εαυτό του, εφόσον η δύναμή τους είναι αδιαχώριστη από αυτά. Όπως ο ήλιος δημιουργεί το φως,η φωτιά τη θερμότητα, το χιόνι το ψύχος.

Αν οι Θεοί έκαναν τον κόσμο με τέχνη, δεν τον έκαναν να είναι, τον έκαναν να είναι τέτοιος. Διότι κάθε τέχνη δημιουργεί τη μορφή του αντικειμένου. Επομένως, τι είναι εκείνο που τον έφερε σε ύπαρξη;

Αν έγινε με φυσική διαδικασία, τότε ο δημιουργός πρέπει να έδωσε κομμάτι από τον εαυτό του στο δημιούργημα. Καθώς οι Θεοί είναι ασώματοι, πρέπει και ο Κόσμος να είναι ασώματος. Αν υποθέσουμε ότι οι Θεοί είναι σώματα, τότε από πού προέρχεται η δύναμη των ασωμάτων; Και αν παραδεχόμαστε αυτή την άποψη, συνεπάγεται ότι όταν φθαρεί ο κόσμος, πρέπει ,και ο δημιουργός του να φθαρεί, αν είναι δημιουργός από φυσική διαδικασία.

Αν οι Θεοί δεν δημιούργησαν τον κόσμο ούτε με τέχνη ούτε με φυσική διαδικασία, μας μένει μόνο ότι ον δημιούργησαν με κάποια δύναμη. Κάθε τι που γίνεται κατ' αυτόν τον τρόπο υφίσται με αυτό που κατέχει τη δύναμη. Και ό,τι γίνεται κατά αυτό τον τρόπο δεν μπορεί να καταστραφεί, εκτός εάν η δύναμη τους δημιουργού αφαιρεθεί: επομένως όσοι πιστεύουν ότι ο κόσμος θα καταστραφεί, είτε αρνούνται την ύπαρξη των θεών, είτε, ενώ την αποδέχονται, αρνούνται τη δύναμη του Θεού.

Άρα εκείνος που δημιουργεί τα πάντα με την δική του δύναμη, συνιστά τα πάντα. Και εφ όσον η δύναμή του είναι η μεγαλύτερη δύναμη, πρέπει να είναι ο δημιουργός όχι μόνο ζώων και ανθρώπων αλλά και Θεών, ανθρώπων και πνευμάτων. Και όσο πιό πολύ απομακρυσμένος από τη φύση μας είναι ο Πρώτος Θεός, τόσο περισσότερες δυνάμεις πρέπει να υπάρχουν ανάμεσα σε εμάς και σε εκείνον. Διότι όσα πράγματα απέχουν πολύ μεταξύ τους έχουν πολλά ενδιάμεσα σημεία ανάμεσά τους.

ΧV. Γιατί τιμούμε τους Θεούς αφού δεν έχουν ανάγκη τίποτα.

Εδώ λύνεται το θέμα σχετικά με τις θυσίες και τις άλλες τιμές που αποδίδονται στους Θεούς. Το ίδιο το Θείο δεν έχει καμία ανάγκη και οι τιμές προσφέρονται για δική μας ωφέλεια. Η πρόνοια των Θεών φθάνει παντού και χρειάζεται μόνο κάποια ικανότητα για την υποδοχή της. Κάθε ικανότητα επιτυγχάνεται από τη μίμηση και την ομοιότητα. Για αυτό τον λόγο οι ναοί κτίσθηκαν προς μίμηση του ουρανού, οι βωμοί μιμούνται τη γη, τα αγάλματα τη ζωή (για αυτό πλάσθηκαν σαν ζωντανά όντα), οι ευχές το νοερό, τα μυστηριακά γράμματα (χαρακτήρες) τις άρρητες ουράνιες δυνάμεις, τα βότανα και οι λίθοι την ύλη, και τα θυσιαζόμενα ζώα την άλογη ζωή μέσα μας .

Από όλα αυτά οι Θεοί δεν κερδίζουν τίποτα. Τί κέρδος να έχουν οι Θεοί. Εμείς κερδίζουμε την επικοινωνία μαζί τους.

---

 http://www.ellinikoarxeio.com/